Joga: Umetnost preobražaja

Izložba Joga: Umetnost preobražaja (u daljem tesktu Joga), koju je u Vašingtonu organizovala galerija Arthur M. Sackler, u okviru institucije Smithsonian, izaziva divljenje izvandrednim kulturnim nasleđem Indije. Istovremeno, ona popularizuje iskorak u učenjačkom istraživanju joge. Eseje u bogato ilustrovanom katalogu pisali su mahom naučnici okupljeni oko organizacije Proučavanje moderne joge (Modern Yoga Research): Dejvid Gordon Vajt, Džejms Malinson, Jozef Alter i autor knjige Telo joge (Yoga Body) — Mark Singlton. Proučavanje moderne joge, kao i ova izložba, imaju za cilj da istraže jogu kao drevnu praksu koja se značajno menjala kroz vreme i prostor. 

Šiva Bhairava, 13. vek. Za tantričke jogine,

Bhairava je bio transcedentalni guru i božanstvo.

Po ugledu na njega, obilazili su mesta kremacije,

mazali se pepelom i pili iz pehara od ljudskih lobanja

Obim izložbe je pozamašan: prikazani su predmeti  u rasponu od kamenih skulptura iz hramova, preko medicinskih rukopisa, pa do eksponata koji ilustruju razvoj i preobražaj joge u Indiji i na zapadu u 20. veku. Svi zajedno, ovi predmeti pružaju dovoljno dokaza da joga nije samo jedna od šest aštika, odnosno pravovernih škola hinduističke filozofije, kao što nije ni samo duhovna praksa ili sistem telesnog vežbanja. Spajanjem izrazito raznorodnih eksponata, izložba Joga preispituje stroge kategorije tradicionalnog i savremenog, visoke i pop kulture, autentičnog i izmišljenog. Kao ilustraciju navedenog, možemo uzeti dva eksponata sa izložbe. Jedan predstavlja skulpturu božanstva Bhairava (jedne od manifestacija Šive, na sanskritu: Zastrašujući), koja je krasila hinduistički hram iz 13. veka. Drugi primer je razglednica s početka 20. veka koja prikazuje “jogija” na krevetu od eksera. Iako veoma suprotna, ova dva eksponata prikazuju shvatanje joge koje je bilo novo, svako u svom vremenu. Bhairava, vrhunsko klesarsko delo iz vremena Hojsala dinastije u Karnataki daje sliku o tome kako je pravoverni hinduizam uključivao nova, prestupnička učenja tantričke joge. Razglednica jogina na ekserima, koju su štampali baptistički misionari, s druge strane, svedoči o tome kako je zapad nekada predstavljao jogina, hinduizam i Indiju uopšte—kao oličenje nazadnosti i sujeverja. 

Izložba Joga priznaje važnost hinduističke tradicije joge, ali istovremeno ukazuje na potrebu proučavanja brojnih pojavnosti ove discipline unutar različitih sektaških, religioznih, dvorskih i popularnih miljea. Ovaj široki pristup rasvetljava ključna shvatanja i preobražaje joge, tokom 2.000 godina prisustva na potkontinentu, kao i na međunarodnoj sceni, u novije vreme. Joga je danas univerzalna. U Indiji je poštuju kao nasleđe, ali i praktikuju u njenim savremenim, zapadnjačkim oblicima. Na zapadu je prepoznat preobražajni potencijal joge, što je uticalo na to da poprimi nekada neprepoznatljive oblike i postane središte uzavrelih rasprava oko izvornosti i autorskih prava. Izložba zato ne teži da definiše šta je izvorna joga, već radije da nadahne javni i akademski razgovor , odnosno dalje proučavanje joge kao tradicionalne discipline u preobražaju.

Koliko je joga stara—teško je dati pouzdan odgovor. Po tom pitanju, ključni eksponat na izložbi Joga je glineni pečat iz Mohendža-dara (treći milenijum p.n.e) . Za njega se do sada uglavnom smatralo da svedoči o tome da je joga stara 5.000 godina, ali je danas ovo mišljenje pod velikim znakom pitanja, kako kaže D. G. Vajt, jedan od autora tekstova u katalogu za izložbu Joga. Smatralo se, naime, da sedeći položaj sa prekrštenim nogama, koji je zauzela osoba predstavljena na ovom pečatu, oslikava položaj lotosa, odnosno jogički položaj—asanu, sa prekrštenim nogama. Ne postoji, međutim,  ni jedan razrađen opis asane u indijskom pisanom predanju pre kraja prvog milenijuma naše ere. Pritom, imamo i primere prikaza osoba koje sede u položaju “lotosa” širom sveta, od Skandinavije do Bliskog Istoka, i u raznim razdobljima—koja se nikako ne mogu dovesti u vezu sa jogom. Vajt zato zaključuje da osobe na glinenim pečatima iz Doline Inda ne sede ni u kakvom jogičkom položaju, već u karaktersitičnom položaju u kojem su često predstavljane ugledne ličnosti i vladari tokom istorije i u raznim kulturama. 

Sam termin joga, srećemo prvi put u zbirci vedskih himni zvanoj Rg-veda (oko 15. vek p.n.e), ali je on tada upotrebljen da označi ne meditaciju ili jogički položaj, već ratničku kočiju, ili preciznije jaram oko konja koji su upregnuti u kočiju. Kako piše kuratorka Debra Dajmond u katalogu za izložbu Joga, prve čvrste dokaze porekla joge nalazimo u severnoj Indiji, između 5. i 3. veka pre naše ere, kada su duhovni ljudi, poput drevnih šramana, shvatili da njihova tela i umovi imaju mogućnost da shvate stvarnost na ispravan način i da se izdignu iznad patnje postojanja. Oni koji su se bavili kasnije jogom izgradili su postepeno učenja na šramanskim osnovama, busavršavajući njihove tehnike telesnog i metafizičkog preobražaja. Do 7. veka naše ere, suštinska shvatanja, prakse i rečnik joge bili su utvrđeni, uz različitosti i razrade koje traju i danas. Izložba Joga ima za cilj da prikaže kako se vizuelni trag joge menjao kroz kulture i vreme. U središtu se, naravno, nalaze eksponati koji svedoče o indijskoj kulturi, koja sama već pruža raznovrsnost izraza joge—ne kao jedinstvenog zaveštanja jedne religije, već kao decentralizovane i pluralne pojave. Eksponati potiču iz đainističkog, budističkog, sikhističkog ili sufijskog zaveštanja i osvetljavaju razmenu ideja među različitim religijama i sektama u Indiji. 

Ilustrovani filozofski spisi i dijagrami, prikazani na izložbi, prenose nam različita shvatanja jogičkog tela. Telo sa svojim energentskim centrima (čakre) i kanalima (nadi) zauzima centralno mesto u jogi, pa je stoga i na izložbi posvećena posebna pažnja jogičkom telu. Predmoderni priručnici za jogu, kao što je Svetlo na hata jogu (Hathapradipika), opisuju jogičko telo kao čvrsto, zdravo i savitljivo. Iako nigde ne postoji zapisano uputstvo prema kojem su umetnici imali da predstavljaju telo jogina na svojim delima, vidno je da su ona skoro uvek prikazivana na opisan način, jedra, sa širokim grudnim koševima i opuštenim stomacima (pokazatelj primene jogičkog, stomačnog disanja). Na nekim slikama jogina, vidimo kako su na telima iscrtavali obeležja ili se mazali pepelom kremiranih leševa, čime su označavali pripadnost određenoj sekti ili podražavali božanske arhetipove. Umetnička dela na kojima je prikazano suptilno telo jogina imaju iscrtane tačne položaje čakri, ključnog znanja za one koji se bave hatha jogom. Izloženi su i eksponati na kojima vidimo suptilno i anatomsko telo jedno do drugog, čime se ilustruje uključivanje joge u zapadnjački medicinski diskurs. Zanimljiv je i eksponat bronzanog reljefa-slike iz 14. veka, na kojoj je predstavljen napredni đainistički jogin (siddha), nakon što je dosegao rastelovljeno oslobođenje—on je predstavljen nesvakidašnje, kao prazan prostor, vidljiv kao negativni obris tela isečen unutar metalne ploče.  Telo je imalo toliko značajno mesto, da su mnoge tradicije joge formirale shvatanje viših stupnjeva postojanja, ili čak ceo kosmos—kao specifično telo. Napredni jogini znali su da je njihovo telo slika i prilika kosmosa, isto kao što su Krišnu ili Višnu određivani kao “majstori joge”, kada bi se razotkrivali u veličanstvu svog kosmičkog oblika (vishvarupa). Posebno lep prikaz ovoga imamo u slici Višnua kao kosmosa, akvarelu iz 19. veka, koji prikazuje božanstvo sa suncem u jednom i mesecom u drugom oku (ova slika se nalazi i na koricama kataloga). 

Isečena kontura na bakarnoj ploči predstavlja

naprednog đainističkog jogina (siddha),

koji je dostigao  rastelovljeno prosvetljenje

Posebno su zanimljivi eskponati koji prikazuju viđenje žena-jogistkinja, bilo da su u pitanju stvarne osobe ili boginje. Jogistkinje, ili Yogini, kako su nazivane, javljaju se u umetnosti oko osmog veka, unutar ezoteričkih, često prestupničkih rituala, kao ljudske pratilje muškaraca tantrista. Podizanje kamenih hramova posvećenih jogistkinjama, širom Indije, od 10. do 14. veka, ukazuje na njihovo preimenovanje u boginje. Iako idealizovanih, erotičnih tela, boginje-jogistkinje prikazivane su nimalo bezazleno—služile su se “peharima” od ljudskih lobanja, ukrašavale “minđušama” od zmija i krokodila, a duga kosa im je najčešće bila raščupana. Uz ove opasne boginje-jogistkinje vezuje se i termin trancedentalna joga, koja je, prema spisu Netra tantra iz 9. veka, podrazumevala da jogistkinje jedu ljude i tako konzumiraju grehove njihovih tela. Na taj način, omogućavale su sjedinjenje (jogu) duša svojih žrtava sa vrhovnim bogom Šivom, odnosno njihovo spasenje. Nova viđenja jogistkinja javljaju se ulaskom joge u dvorske miljee. Slike iz Biđapurskog sultanata u centralnoj Indiji oko 1600. godine, ukazuju na to da su islamski vladari ugađali jogistkinjama. Četiri veka kasnije, Koringa, vračara koja se reklamirala kao “jedini ženski jogi na svetu”, izazivala je svojevremeno divljenje publike u Francuskoj, Englekoj i SAD, boreći se s krokodilima i čitajući misli na njenim cirkuskim predstavama. Rođena kao Rene Bernar u Francuskoj ova diva “joge” je preuzela indijski identitet kako bi pojačala privlačnost svog nastupa. Raščupane kose, u sedećem položaju i golišavog torzoa, Koringa neodoljivo evocira izgled srednjovekovnih kamenih boginja-jogistkinja—i pored toga što njena pojava nema veze sa pravom jogom, već više sa uvrnutim zapadnjačkim viđenjem joge u to vreme. Poster Koringe je uključen u izložbu Joga, jer svedoči o raznim izvrtanjima koju je slika joge trpela u kontaktu sa zapadom. 

Koringa, "Jedini ženski jogin na svetu"

Izložbu zaokružuju eksponati koji svedoče o preporodu joge, krajem 19. i početkom 20. veka, kada su se rudimentarni oblici onoga što se u danas teoriji naziva modernom jogom, začeli u Indiji. Dve fotografije Svamija Vivekanande, koji je svoje ekumensko i filozofsko viđenje joge doneo u SAD 1893. godine, kao i dokumentarni film na kojem vidimo Krišnamačariju i njegovog učenika B. K. S. Ajengara kako izvode asane, dokumentuju ovo doba u razvoju joge. Izložba Joga traje do 26. januara 2014. godine, kada se seli u San Francisko i Klivlend.

Tekst: Nikola Pešić