"Prava" nad jogom

Tekst: Mira Nanda (Meera Nanda)＊

Prevod: Nikola Pešić

Tipičan čas joge

Joga je za severnu Ameriku isto što i Mekdonalds za Indiju: i jedno i drugo su odomaćeni strani implanti. Gde god da ste danas u SAD, sigurno je da ćete u komšiluku nabasati na klub, spa centar, pa čak i crkve ili sinagoge koje nude časove joge. Oko 16 miliona Amerikanaca bavi se nekom vrstom joge, prvenstveno kao delom programa vežbanja i fitnesa. Pritom, kada prosečni Amerikanci pričaju o jogi, uglavnom misle na telesnu, ili hatha jogu, koja podrazumeva istezanje, disanje i telesne položaje, tj. asane. Cvetaju mnogi stilovi posturalne joge (joge u kojoj je naglasak na položajima, tj. asanama, prim.prev.), koju su promovisali učitelji indijskog porekla, uključujući Ajengar (Iyengar) i Šivananada (Sivananada) škole, Aštanga vinjasa ili “power” jogu Patabija Džoisa (Pattabhi Jois), kao i vrelu jogu (“hot yoga”) koju je nedavno patentirao Bikram Čaundri (Bikram Chaudhary). Meditativniji oblici joge, koje promovišu učenici Vivekanande (Vivekananda), Šivanande (Sivananda) i drugih, manje su popularni. Naklonost Amerikanaca prema posturalnoj jogi, u odnosu na meditativnu, nije uopšte samo njima svojstveno: u Indiji, takođe, stotine miliona prate Babu Ramdeva (Baba Ramdev), koji podučava čistu, medikalizovanu jogu, gde je naglasak na izvođenju asana. 

Velikim delom, industrija joge u SAD ne krije poreklo onoga što propoveda. Naprotiv, u zemlji koja je tako mlada i u stalnoj promeni, pretpostavljena drevnost joge (“sistem vežbanja star 5000 godina”, itd.) i njena veza sa istočnjačkom duhovnošću, postala je deo prodajnog rečnika. Tako su klanjanja uz “namaste”, izgovaranje “om”-a i pevanje mantri na sanskritu, postali deo iskustva bavljenja jogom u Americi. Mnogi joga studiji koriste klasičnu ili kirtan muziku, mirišljave štapiće, “om” znakove i druge prateće detalje potkontinenta, kako bi stvorili pogodnu “duhovnu” atmosferu. Škole Ajengar joge počinju časove himnom Patanđaliju (Patanjali), sastavljaču Jogasutri iz 2. veka n.e., a čak postavljaju i njegove svete figurine. Ova hinduizacija nije samo dekorativne prirode, budući da instruktori joge moraju da proučavaju hinduističku filozofiju i spise, kako bi dobili licencu za podučavanje joge. 

Neko bi mogao da pomisli da ogromna popularnost joge i hinduizacija gode srcima hinduističkih imigranata u SAD. Ali u suštini, glavna organizacija koja zastupa hinduističke interese u SAD-u, “Hinduistička Američka fondacija” (HAF), nimalo se ne ponosi time. Naprotiv, nedavno je optužila američku industriju joge da je “ukrala” jogu od hinduzima. Milioni Amerikanaca su šokirani kada shvate da čine “krađu intelektualne svojine” svaki put kada urade neku asanu, jer ne priznaju da su dužnici “roditeljske tradicije joge”. Koosnivač HAF-a i njihov glavni glasnogovornik, Asem Šukla (Aseem Shukla), hrabri sada svoje sunarodnike hinduse da “uzmu nazad jogu i zatraže zaštitu intelektualne svojine njihovog duhovnog nasleđa. 

Učesnici kampanje “Uzmi nazad jogu” nisu nimalo impresionirani rastućom vidljivošću hinduističkih simbola i rituala u jogijskim i drugim kulturnim institucijama u SAD. Oni još uvek strahuju od “hindu-fobije” koja vreba iza svakog ugla. Oni žele da Amerikanci, kada pomisle na hinduizam, pomisle na Jogasutre Patanđalija, kao i velike Vede, umesto starih stereotipova, poput kastinskog sistema, krava i karija. Oni bi želeli da se hinduizam, parafraziraću Šuklu (Shukla), manje povezuje sa “svetim kravama nego sa gomukasanom (gomukhasana), što se odnosi na zahtevnu asanu; manje da se povezuje sa “živopisnim i neugodnim lutajućim saduima”, nego sa “Patanđalijevom duhovnom inspiracijom”. Izgleda da ova kampanja povraćaja joge ima manje veze sa jogom nego sa čudnom mešavinom potrebe hinduističke dijaspore da se brani i preteranog shvatanja savršenstva elitnih, sanskritskih aspekata hinduističke religije i kulture. 

Debata pod nazivom “Ko je vlasnik joge?”, privukla je pažnju javnosti kasno u novembru, kada ju je New York Times stavio na naslovnu stranu broja. Ali sama debata počela je ranije ove godine, blogerskim ratom između Šukle iz HAF-a i njuejdž gurua Dipaka Čopre (Deepak Chopra), koji je na internetu, kao domaćin, prezentovao Washington Post. Šukla se žalio na jogijski establišment, jer poriče svoje hinduističko poreklo, istovremeno zarađujući bogatstvo na hinduističkim idejama i praksama. Čopra, koji odbacuje etiketu hinduizma i opisuje sebe kao “advaita vedantistu”, izjavio je da hinduizam nema autorska prava nad jogom. On tvrdi da je joga postojala u “svesti i samo u svesti” mnogo pre hinduizma, kao što su vino i hleb postojali pre poslednje večere Isusa Hrista, implicirajući da hindusi imaju prava na jogu isto koliko i hrišćani imaju prava nad hlebom i vinom. Šukla je nazvao Čopru “filozofskim profiterom” koji ne poštuje svoje hinduističko nasleđe, dok je Čopra optužio Šuklu i njegovu fondaciju da su hinduistički fundamentalisti.

Ni večna, ni vedska
Ova “debata” je zapravo nastala zbog dva podjednako fundamentalistička pogleda na istoriju hinduizma. Cilj u njenoj osnovi je da se povuče neprekinuta linija koja povezuje jogijske položaje 21. veka sa skoro 2000 godina starim Jogasutrama i da se sve to poveže sa navodno 5000 godina starim Vedama. Jedina razlika je u tome što Čopra tvrdi da je joga postojala pre hinduizma, dok Šukla i HAF žele da čitavih pet milenijuma pripišu slavi hinduizma. Za Čopru, joga je deo “bezvremene istočnjačke mudrosti”, dok su za HAF “joga i Vede sinonimi, večni koliko i savremeni”.

Istina je da joga, kakvu danas poznajemo, nije ni “večna”, ni sinonim za Vede ili Jogasutre.  Narotiv, moderna joga je rođena u kasnom 19. i ranom 20. veku. Ona je dete renesanse hinduizma i indijskog nacionalizma u kojima su zapadnjačke ideje o nauci, evoluciji, eugenici, zdravlju i fizičkoj spremnosti igrale podjednako važnu ulogu kao i “tradicija”. U obimnoj hibridizaciji na više nivoa, koja se odigrala tokom ovog perioda, spiritualni aspekti joge i tantre bili su racionalizovani, velikim delom pod uticajem teozofskih ideja “duhovne nauke”, koje je u Indiji podsticalo Teozofsko društvo (poreklom iz SAD i bazirano u Indiji), a koje je Vivekananda, vođa renesanse joge, internalizovao. 

S druge strane, telesni aspekti joge hibridizovani su sa metodama vojne obuke, gimnastike i bodibildinga, uvezenim iz Švedske, Danske, Engleske i drugih zapadnih zemalja.  Ove inovacije su kreativno bile nakalemljenje na Jogasutre – koje je Agehananda Barati (Agehananda Bharati), hindusitički monah i mistik, rođen u Austriji, opisao kao “kanon joge za ljude koji prihvataju bramansku teologiju” – sa ciljem da se stvori tradicija duga 5000 godina, koja zapravo ne postoji. Tvrdnje HAF-a su, dakle, deo lažne kampanje koja se vodi tokom većeg dela 20. veka.

Nasuprot uvreženom mišljenju, velika većina asana koje podučavaju moderni joga gurui nije opisana ni u jednom drevnom tekstu. Vede , izuzeno orjentisane prema ritualima (yagna), ne kažu ništa o Patanđalijevoj potrazi za doživljajem čiste svesnosti. Čak i Patanđali, od 195 sutri koje čine Joga sutru, posvećuje jedva 3 kratke sutre asanama. Mahabharata spominje asane samo dvaput u skoro 900 slučajeva kada pominje jogu,  a Bagavad Gita in ne spominje uopšte.

Postoje, naravno, tekstovi koji se bave hatha jogom. Ali njihovi autori su upravo oni prljavokosi, pepelom namazani “zastrašujući” sadui, koje HAF želi da progna iz zapadnjačke imaginacije. Ako bilo koja hinduistička tradicija, zapravo, može da polaže prava na posturalnu jogu, to su onda ovi čarobnjaci, alhemisti i tantrici, koji poriču kaste, puše marihuanu, obožavaju Šivu i Šakti, slobodni su u seksu i bave se stočarstvom, grnčarijom i sličnim. Oni su svoja tela stavljali na razne muke, ne u želji da prevaziđu materijalni svet, već da dobiju magične moći (siddhis), kako bi kontrolisali svoja tela i ostatak materijalnog sveta.

Krišnamačarija: veza
Problem za istoričare moderne joge sastoji se u tome da čak i ovi srednjovekovni tekstovi hatha joge opisuju samo mali deo modernih joga položaja koji se danas uče – samo Ajengarova knjiga “Light on Yoga”  podučava u 200 asana. Tekst iz 14. veka, “Hatha Yoga Pradipika” nabraja samo 15 asana, kao i tekstovi iz 17. veka “Gheranda Samhita” i “Shiva Samhita”.

 Buduću da ima tako malo drevne tradicije na koju bi se moglo osloniti, izmišljaju se i promovišu nepotvrđene priče o “drevnim, ali sada izgubljenim” tekstovima. Aštanga vinjasa sistem Patabija Džoisa, na primer, navodno je zasnovan na rukopisu na palminom listu, nazvanom “Yoga Kurunta”, koji je Džoisov učitelj, čuveni majstor joge, T. Krišnamačarija (T. Krishnamacharya) (1888-1989), iskopao u biblioteci u Kalkuti. Ali ovaj rukopis su, tako ide priča, pojeli mravi, a danas ne postoji ni jedna jedina njegova kopija.  Drugi “drevni” tekst, “Yoga Rahasya” – kojoj isto niko nije mogao da uđe u trag – navodno je bila izdiktirana Krišnamačariji u transu, od strane duha predaka, koji je mrtav već skoro milenijum. Takve su osnove na kojima počivaju intelektualna prava hinduizma nad jogom.

Dalje, nova istraživanja iznela su na svetlo dana intrigantne istorijske dokumente i usmene iskaze koji pojačavaju sumnju u “drevnu” naslednu liniju Aštanga vinjasa joge Patabija Džoisa i Ajengarove joge. I Džois i Ajengar  su učili od Krišnamačarije tokom kasnih 30-ih godina 20. veka, dok je vodio salu za jogu (yogasala) u krilu Palate Jaganmohan, čiji je vlasnik bio Maharadža od Majsora, Krišnaradža Vadijar IV (Krishnaraja Wodeyar IV) (1884-1940). Maharadža je takođe bio i veliki kulturni inovator, usvajao je pozitivne novotarije sa Zapada i uključivao ih u svoje socijalne programe. Promovisanje fizičke kulture je bilo njegova strast, a pod njegovom vlašću Majsor je postao košnica preporoda fizičke kulture u celoj zemlji. On je unajmio Krišnamačariju, prvenstveno da podučava mlade kraljeviće, ali je finansirao i njegova putovanja, zajedno sa štićenicima, kako bi širom potkontinenta obavljali demostracije joge. Kao rezultat toga došlo je do ogromne, popularne obnove joge.

Scena iz dokumentarca "Breath of The Gods" koja prikazuje

vreme stvaranja moderne joge u palati Majsoru

Kraljevska porodica u Majsoru, zapravo, ima dugu istoriju zanimanja za hatha jogu: maharadžin predak, Mumadi Krišnaradža Vadijar III (Mummadi Krishnaraja Wodeyar III) (1799-1868), je taj kojem se pripisuje sastavljanje izvrsno ilustrovanog rukopisa “Sritattvanidhi”, koji je otkrio švedski student joge (zapravo Amerikanac švedskog porekla, osim toga i sanskritolog, prim.prev.) Norman Sjoman, tek tokom sredine 80-ih godina prošlog veka. Sjoman i Mark Singlton (Mark Singleton), naučnik koji predaje u SAD i koji je intervjuisao mnoge koji su bili u vezi sa palatom u Majsoru tokom njenog zlatnog doba u 30-im godina, veruju da je klica moderne joge potekla iz inovativnog stila teksta “Sritattvanidhi”. Krišnamačarija je bio upoznat sa tim tekstom i vršio je inovacije dodavajući mu raznolike elemente zapadnjačke gimnastike i sistema vojne obuke. Zanimljivo je da je Sjoman pronašao i priručnik zapadnjačke gimnastike koji je bio na raspolaganju Krišnamačariji – iz kojeg je dosta toga, kako Sjoman tvrdi, Krišnamačarija uvrstio u svoja učenja. Singlton tvrdi, pritom, kako je najmanje 28 vežbi uvrštenih u danski priručnik, popularan u ono vreme, “iznenađujuće slično (česo istovetno) joga položajima koje popularišu Patabi Džois i Ajengar u svojoj knjizi “Light on Yoga”.  I ovoga puta, veza je Krišnamačarija.

Zaglušujući povici HAF-a o zapadnjačkoj “krađi” joge, danas prikivaju  ogromno ukrštanje i hibidizaciju, koji su omogućili rađanje joge kakvu poznajemo. I zaista, savremena joga je jedinstven primer istinski globalne inovacije, u kojoj su istočne i zapadne prakse sjedinjene kako bi proizvele nešto što je cenjeno i poštovano širom sveta. Bez obzira da li se radi o drevnom, srednjovekovnom ili modernom hinduizmu, on nema nikakva specijalna prava nad jogom. Tvrditi suprotno nije samo drsko, već jednostavno nije istina. 

Mira Nanda / foto: N. Pešić

＊Mira Nanda je filozof i autorka knjige “The God Market: How globalization is making India more Hindu”.