Šta je joga?

Onima koji žele detaljniju razradu pojma "joga" i istorije joge, donosim adaptiranu i neznatno skraćenu verziju teksta "Joga, kratka istorija ideje", koju je napisao D. G. Vajt (David Gordon White) u knjizi  "Yoga in Practice". 

Uživajte!

Joga, kratka istorija ideje

Tokom poslednjih decenija joga je postala deo Zeitgeist-a bogatih zapadnih društava, privlačeći domaćice i hipstere, njuejdžere i stare, kulturu tela i korporativnu kulturu, u sinergiji vrednoj više milona dolara. Kao na sve drugo što je prigrlio iz Indije, Zapad na indijsku jogu gleda kao na drevnu, nepromenljivu tradiciju, zasnovanu na otkrovenjima vedskih mudraca koji su, sedeći u pozi lotosa, bili indijski prethodnici vitkih mačkica koje ukrašavaju stranice luksuznih magazina kao što su Yoga Journal i Yoga International. 

Naročito u Sjedinjenim Američkim Državama joga je postala roba. Statistike pokazuju da oko 16 miliona Amerikanaca vežba jogu svake godine. Za mnoge ljude to znači odlazak u joga centar sa podlogama za jogu, odećom za jogu, opremom za jogu, kao i rad u grupama po nadzorom učitelja joge ili trenera. U ovom slučaju, joga se sastoji od režima položaja (asane)—koje se ponekad drže duže, ponekad izvode u brzim sekvencama—često zajedno sa tehnikama kontrole daha (pranajama). Jogijski preduzetnici brendirali su njihove nove stilove vežbanja, od Bikramovih super-vrućih prostorija do studija koji su počeli da nude “dogu”, odnosno vežbanje joge zajedno sa svojim psom. Otvorili su franšize, izumeli logo obeležja, upakovali njihove sisteme vežbanja u sanskritska imena i obavili marketing lajfstajla koji spaja jogu sa lagodnim putovanjima, lekovitim banjama i seminarima istočnjačke duhovnosti.   Bez sumnje, kao najbolji kulturni izvozni proizvod Indije, joga je oblikovana u masovni kulturni fenomen. 

Mnoge joga zvezde, kao i veliki procenat manje slavnih učitelja joge, kombinuju njihov trening sa učenjima o lečenju, duhovnosti, meditaciji i indijskim drevnim joga tradicijama, posebno spisom Izreke o jogi, ili Jogasutre (JS), napisanim na sanskritu. Ovde, oni idu stopama ranijih joga preduzetnika, indijskih gurua koji su doneli “jevanđelje” joge na obale zapada, u periodu čuvenog uspeha Vivekanande krajem 19. i u ranom 20. veku. 

Ali, koje su to drevne indijske tradicije i u kakvom su one odnosu sa modernom posturalnom jogom (Singleton), koju ljudi danas vežbaju širom sveta? Zapravo, joga koja se podučava i vežba danas ima malo toga zajedničkog sa jogom iz JS i drugih drevnih spisa o jogi. Skoro sve naše popularne pretpostavke o teoriji joge nastale su u poslednjih 150 godina, a veoma mali broj današnjih praksi datira od pre 12. veka. Nije ovo bio prvi put da su ljudi “nanovo izmislili” jogu prema svom sopstvenom liku. Svaka grupa, u svakom dobu stvarala je svoju verziju i viđenje joge. Jedan od razloga zašto je ovako nešto bilo moguće je njeno semantičko polje—opseg značenja termina “joga” je tako veliko, a koncept joge tako podatan, da je bilo moguće oblikovati ga u skoro bilo koji oblik prakse ili procesa koji neko odabere. 

Kada se želi definisati tradicija, korisno je prvo utvrditi njene termine. Ovde nastaje problem. “Joga” ima širi opseg značenja nego skoro bilo koja druga reč u celokupnom rečniku sanskrita. Radnja ujarmljivanja životinje, kao i sam jaram, nazivan je joga. U astronomiji, konjukcija planeta i zvezda, kao i sazvežđe, nazivano je joga. Kada neko meša dve različite supstance, to se isto može nazvati jogom. Reč joga je takođe upotrebljavana da se označi uređaj, recept, metod, strategija, čarolija, bajalica, prevara, trik, trud, kombinacija, sjedinjavanje, raspored, pregalaštvo, briga, vrednoća, produktivnost, disciplina, upotreba, primena, kontakt, zbir i rad alhemičara. Ali ni u kom slučaju ovo ne predstavlja iscrpnu listu. 

Tako, na primer, Netra Tantra, kašmirski hinduistički spis iz 9. veka, opisuje nešto što zove suptilnom jogom i transcedentalnom jogom. Suptilna joga nije ništa manje ili više nego telesna tehnika ulaženja i preuzimanja nečijeg tuđeg tela. A u slučaju transcedentalne joge ovaj proces je takav da uključuje nadljudske predatorke, nazvane yoginī (jogistkinje) koje jedu ljude! Jedenjem ljudi, kaže ovaj tekst, jogistkinje konzumiraju grehove tela koji bi ih u suprotnom vezala za mučno ponovno rođenje, i na taj način one omogućavaju “sjedinjenje” (yoga) njihovih pročišćenih duša sa vrhovnim bogom Šivom, sjedinjenje koje je jednako spasenju . U ovom tekstu nema, međutim, reči o položajima ili kontroli daha, glavnim označiteljima joge kakvu danas poznajemo. Da nevolja bude veća, JS i Bagavadgita (BG), iz perioda od 3. do 4. veka, dva najviše navođena pisana izvora “klasične joge”, gotovo zanemaruju položaje i kontrolu daha, svaki od njih posvećuje ovim radnjama ukupno manje od deset stihova. U ovim tekstovima više se brine o problemu ljudskog spasenja, ostavrenom kroz teoriju i praksu meditacije (dhyāna) u JS i kroz koncentraciju na boga Krišnu u BG.

Indijske osnove teorije i prakse joge

Očigledno ovde nedostaje karika. Postoji rascep između drevne, “klasične” joge i tradicije joge, kakva je nama poznata. U cilju da razumemo prekinutu vezu između nekada i sada, bilo bi dobro da se vratimo unazad, do najranijih upotreba termina joga, koje ćemo nači u tekstovima mnogo starijim od JS i BG. Ovde mislim na indijske najranije spise, Vede. 

U Rg Vedi, iz oko 15. veka pre Hrista,  joga je značila, pre svega, jaram koji je stavljan na tegleću životinju—vola ili konja—da bi je ujarmili za plug ili kočiju. U istom spisu vidimo širenje značenja ovog pojma putem metonimije, tako što se “joga” primenjuje da označi celo prevozno sredstvo, ili “aparat” ratničke kočije: sam jaram, grupu konja ili volova i samu kočiju sa remenjem i uzdama. I, budući da su takve kočije uprezane (yukta) u vreme rata, važna vedska upotreba termina joga bila je “ratno vreme”, u suprotnosti sa ksema, “vremenom mira”. 

Vedsko čitanje joge kao nečije kočije ili opreme usadilo se u ratnu ideologiju drevne Indije. U Mahabharati, “nacionalnom epu” iz 200. do 400. godine pre Hrista, čitamo najranije ispričane apoteoze herojskih boraca u kočijama. To je bio, kao i grčka Ilijada, ep o bici, pa je tako u njemu bilo prigodno veličanje ratnika koji je umro boreći se sa naprijateljem. Ono što je zanimljivo, u smislu istorije termina joga, je da u ovim kazivanjma, za ratnika koji je znao da će umreti govorilo se da će postati yoga-yukta, doslovno “upregnut jogom”, gde “joga” opet znači kočija.  Ovog puta, međutim, nije bila ratnikova lična kočija ta koja će ga odneti na najviša nebesa, posebno čuvana za bogove i heroje. To je bila zapravo nebeska “joga”, božanska kočija, koja ga je nosila nagore u bljesku svetla i kroz sunce, pa dalje na nebesa bogova i heroja. 

Ratnici nisu bili jedine ličnosti vedskog doba koje su imale kočije nazvane “joga”. Za bogove se, takođe, govorilo kako kruže nebesima, kao i izmežu zemlje i nebesa na jogama. Dalje, vedski sveštenici, koji su pevali vedske himne, doživljavali su svoje delanje kao jogu ratničke aristokratije, koja im je bila patron. U njihovim himanama, oni opisuju sebe kao da “uprežu” svoje umove za pesnička nadahnuća i tako putuju—makar samo pomoću svojeg umnog oka ili saznajnog sistema—preko metaforičkih razdaljina koje su razdeljivale svet bogova od reči njihovih himni. Upečatljiva slika njihovih pesničkih putovanja nalazi se u stihu iz kasne vedske himne, u kojoj pesnici-sveštenici opisuju sebe kao “upregnute” (yukta) i kako stoje na rudama svojih kočija dok jurišaju kosmosom u potrazi za vizijom.

Najraniji postojeći sistematski pisani podatak o jogi i most od ranijih vedskih opotreba termina, nalazimo u hindusitičkom tekstu Kathaka Upanisad (KU), koji datira iz oko trećeg veka p. n. e. U njemu, bog Smrti otkriva mladom asketi pod imenom Naciketas ono što je nazvano “celokupnim joga postupkom”. U toku svog podučavanja, Smrt poredi odnos između ja (self), tela, intelekta i tako dalje, sa odnosom između onoga koji se vozi kočijama, njegove kočije, kočijaša, itd. (KU 3.3-9), poređenje koje se približava onom napravljenom kod Platona. Tri elementa ovog teksta postavljaju osnove za mnogo toga što će činiti jogu u vekovima koji će uslediti. Prvo, on uvodi neku vrstu jogijske fiziologije, nazivajući telo “utrđenjem sa jedanaest kapija” i evocirajući “osobu veličine palca” koja, obitavajući u njemu, biva obožavana od strane svih bogova (KU 4.12; 5.1,3). Drugo, on izjednačuje pojedinačnu osobu iznutra sa univerzalnom Osobom (purusa) ili apsolutnim Bićem (brahman), tvrdeći da je to ono što održava život (KU 5.5, 8-10). Treće, on opisuje hijerarhiju umno-telesnih činilaca—čula, uma, intelekta, itd. —koji čine osnovne kategorije Samkhya filozofije, čiji metafizički sistem čini temelj joge u JS, BG i drugim tekstovima i školama (KU 3.10-11; 6.7-8). Budući da su ove kategorije bile hijerarhijski raspoređene, ostvarivanje viših stanja svesti bilo je, u ovom ranom kontekstu, izjednačavano sa uspinjanjem kroz nivoe spoljnjeg prostora; tako u ovoj i drugim raznim Upanišadama nalazimo takođe koncept joge kao tehnike za “unutrašnje” i “spoljašnje” uzdizanje. Ovi isti izvori takođe uvode i akustične bajalice ili formule (mantra), među kojima je najistaknutiji slog OM, akustični oblik vrhovnog bramana (brahman). U vekovima koji su usledili, mantre će progresivno biti uključivane u jogijsku teoriju i praksu, u srednjovekovnikm hindusitičkim, budističkim i đainističkim Tantrama, kao i u Joga Upanišadama. 

Nakon ovog ključnog perioda, oko trećeg veka p. n. e, pisano spominjanje joge se umnožava ubrzano u hinduističkim, đainističkim i budističkim izvorima, dostižući kritičnu masu nekih sedam stotina do hiljadu godina kasnije. Upravo tokom ovog početnog cvetanja većina najtrajnijih principa teorije joge —kao i mnogi elementi prakse joge—bili su je izvorno formulisani. Kako se ide prema kraju ovog preioda, vidi se pojavljivanje najranijih sistema joge, u JS; u spisima budističke Yogācāra škole (3. do 4. vek) i u Budagošinom  Visuddhimagga (4. do 5. vek); i u Yogadrstisamuccaya spisu đainističkog autora Haribhadre (8. vek). Iako JS mogu biti neznatno kasnije od Yogācāra kanona, ova gusto raspoređena serija izreka je tako izuzetna i razumljiva za svoje vreme, da se često navodi kao “klasična joga”. Poznata je i kao pātañjala yoga (Patanjđalijeva joga), u čast njenog pretpostavljenog sastavljača Patanjđalija. 

Škola mahajana budizma Yogācāra (“Praksa joge”) bila je prva budistička tradicija koja je koristila pojam joga da označi svoj filozofski sistem. Poznata i kao Vijñānavāda (“Doktrina svesti”), Yogācāra je ponudila sistematsku analizu opažanja i svesti  zajedno sa skupom meditativnih disciplina osmišljenih da odstrane saznajne greške koje sprečavaju oslobađanje od mučnog postojanja. Osmočlana meditativna praksa škole Yogācāra nije sama po sebi nazivana jogom, već radije meditacijom “smirenosti” (śamatha) ili “uvida” (vipaśyanā).  Yogācāra analiza svesti ima mnoge zajedničke tačke sa manje ili više istovremenim JS, pa ne može biti sumnje da je po pitanju joge dolazilo do međusobnih uticaja koji su prevazilizali religiozne granice. 

Đaini su bili poslednja od velikih indijskih religioznih grupa koje su koristile pojam joga da označe bilo šta  što izdaleka podseća na “klasična” određenja joga teorije i prakse. Najranija đainistička tumačenja joge objašnjavala su je kao “aktivnost tela, govora i uma. Kao takva, joga je za Đaine predstavljala zapravo prepreku na putu oslobođenja. Jogu kao takvu je moguće prevazići samo primenom ajoge (ne-joge, ne-delanja), odnosno kroz meditaciju  (jhāna; dhyāna), asketizam i druge postupke čišćenja, koji poništavaju rezultate prethodne aktvnosti. Najraniji sistematski spis đaina o jogi, Yogadrstisamuccaya, napisan je pod jakim uticajem JS, ali je ipak zadržala dosta od ranijih shvatanja joge. 

Čak i pošto je termin joga počeo učestalo da se pojavljuje u spisima između 300 g. p. n. e. i 400 g. n. e, njegovo značenje bilo je prilično klizno. Tek u kasnijim vekovima joga je sistematizovana, od strane hinduista, budista i đaina. Početkom 5. veka, međutim, suštinski principi joge bili su ustanovljeni. To su:

1. Joga kao analiza opažanja i saznavanja, koji su zapravo disfunkcionalne prirode i čine osnovu patnje, a čije rešavanje predstavlja cilj indijske filozofije. Mnoge joga tradicije su soteriologije, doktrine spasenja, koje imaju za cilj oslobođenje od patnje i ponovnog kruga rađanja (samsāra). 
2. Joga kao podizanje i širenje svesti. Putem analitičkog ispitivanja i meditacijom, niži mehanizmi saznavanja su potisnuti i oslobađaju prostor višim nivoima opažanja. Rast svesti je shvaćen kao “fizički” uspon svesti kroz sve više nivoe kosmičkog prostora. Obraćanje pažnje na disanje je jedna od karakteristika ove teorije. Ātman, termin za “sopstvo” ili “dušu” u klasičnim Upanišadama, etimološki je povezan sa sanskritskom rečju koja označava disanje. 
3. Joga kao put ka sveznanju. Kada jogi postigne pravo opažanje, kada shvati kakva je stvarnost iza obmanjujućih ograničenja koja postavljaju zabludeli um i čula, onda više nema ograničenja i prepreka za njegovu svest. Jogi postaje svestan prošlosti i budućnosti, udaljenih mesta, pa čak i mesta nevidiljivih oku. 
4. Joga kao tehnika ulaženja u druga tela, manifestacije kroz više tela i postizanja natprirodnih mogućnosti. Klasično indijsko shvatanje opažanja je bilo slično starogrčkom: ono ne nastaje u mrežnjači oka, već na obrisima posmatranog predmeta. Na primer, kada neko gleda drvo, zrak opažanja koji je odaslan iz njegovog oka oblikuje se prema površini drveta. Zrak vraća sliku drveta u oko posmatrača, koje je povezano sa umom i, dalje, sa svešću. U slučaju jogičkog opažanja, postupci joge pojačavaju ovaj proces i u nekim slučajevima uspostavljaju neposrednu vezu sa posmatranim predmetom, tako da jogi ne samo da vidi predmet, već i kroz njega, i tako shvata njegovu suštinu. Odavde je bio potreban samo još jedan korak to shvatanja jogija kao nekog ko može fizički da stupi u nečije telo. Ovo je postupak koji leži u osnovi tantričke “suptilne joge”, opisane ranije u ovom tekstu. Najranija pominjanja osoba nazvanih jogijima u indijskoj literaturi, srećemo u Mahabharati, u pričama o hinduističkim i budističkim asketama, koji preuzimaju tuđa tela i to pomoću zrakova koje odašilju iz svojih očiju. Ep govori i o tome da jogi može da zauzme na ovaj način i više hiljada tela u isto vreme i “hoda svetom unutar svih njih”. 

Joga u tantri

U tantri, nije više cilj da onaj koji se bavi jogom bude oslobođen mučnog postojanja, već radije samo-oboženje: postajanje božanstvom, koje je predmet meditacije. U egzoteričkoj tantri koriste se vizualizacija, rituali, obožavanje i mantre kao način ostvarivanja nečijeg poistovećivanja sa apsolutnim. U kasnijoj, ezoteričkoj tantričkoj tradiciji, širenje svesti na božanski nivo je neposredno pokrenuto konzumacijom zabranjenih supstanci: sperme, menstrualne krvi, izmeta, mokraće, ljudskog mesa i sličnog. Menstrualna krv je smatrana najmoćnijom od ovih supstanci i do nje se dolazilo kroz seksualni kontakt sa ženskim tantričkim partnerkama. Različito nazvane—yoginīs, dākinīs ili dūtīs, one su u idealnom slučaju pripadale ženama nižih kasta, koje su smatrane zaposednutim od strane tantričkih boginja, ili samim boginjama. U slučaju onih koje su nazivali yoginī, radi se o istim boginjama koje smo spomenuli već, i koje su jele svoje žrtve u praksi “transcedentalne joge”. Bilo konzumacijom njihovih polnih izlučevina ili kroz prosvetljenje orgazma u seksu sa njima, tantrički jogiji su mogli da dostignu transcendentalne nivoe svesti. 

Hatha joga

Nov sistem joge, hatha joga, pojavljuje se kao sistem oko 10. i 11. veka, u tekstovima poput Yogavāsistha i Goraksa Śataka. I dok su do tog vremena čakre, nadiji i kundalini već pominjani, hatha joga je bila ta koja je počela jogičko telo da shvata kao pneumatski, hidraulički i termodinamički sistem. Praksa kontrole daha postaje posebno razrađena. Hatha joga telo shvata i kao hidraulični sistem, u kojem životne tečnosti mogu biti kanalisane nagore i istovremeno rafinisane. Tako sperma jogija koja leži u sklupčanom telu kundalini zmije u donjem stomaku, biva zagrejana kroz pranajamu, ponavljano širenje i skupljanje perifernih kanala. Probuđena kundalini se ispravlja i ulazi u sušumnu, središnji kanal koji teče duž kičmenog stuba sve do lobanje. Podstaknuta jogijevim vrelim disanjem, kundalini se penje na gore, probadajući svaku od čakri na svom putu. Pritom se oslobađa velika toplota  koja spermu u telu kundalini polako transformiše u božanski nektar besmrtnosti, koji jogi na kraju pije iz “pehara” svoje sopstvene lobanje. On tako postaje besmrtan, nepovrediv, opremljen natrirodnim moćima, odnosno bog na zemlji.

Kada je u pitanju moderna, posturalna joga, najveće zaveštanje hatha joge je kombinacija položaja (asana), kontrole daha (prānāyāma), ključeva (bandha) i pečata (mudrā), koja čini njenu praktičnu stranu. Ovi postupci izdvajaju telo jogina od spoljašnjeg sveta, tako da ono postaje hermetički zatvoren sistem u kojem vazduh i tečnosti teku na gore, protivno normalnom toku nadole. Često, sistem hatha joge je “joga šest članova”, što je razlikuje od “joge osam članova” koju srećemo u JS. Ono što oba sistema imaju jedan s drugim zajedničko (kao i sa sistemima joge u kasnim klasičnim Upanišadama, kasnijim Joga upanišadama i svim budističkim sistemima joge), jesu—položaj, dah i tri nivoa meditativne koncentracije koja vode do samādhi-ja. U sistemu JS, ovih šest postupaka imaju kao prethodnike još postupke ograničenja ponašanja i ritualnih obaveza (yama i niyama). Đainski sistem je takođe osmočlani. Do vremena spisa Hathayogapradīpikā (poznatog i kao Hathapradīpikā) , spisa iz 15. veka, ova razlika je bila kodifikovana, pa je tako hatha joga, koja vodi oslobođenju tela (jīvanmukti), postala inferiorna vrsta joge u odnosu na Rāja jogu, meditativnu tehniku koja kulminira prestankom patnje, kroz rastelovljeno oslobođenje (videha mukti). 

Ovde je važno napomenuti da do kraja drugog milenijuma nigde nije bilo detaljnih opisa asana. U tom smislu, netačna je svaka tvrdnja da su skulpturalne predstave figura sa prekrštenim nogama predstave jogičkih položaja. To se odnosi i na čuvene figure na glinenim pečatima iz Doleine Inda,  iz trećeg milenijuma pre naše ere.

Nath jogini

Svi najstariji spisi na sakskritu o hatha jogi pripisani su Gorakši (12. ili 13. vek), osnivaču religioznog reda Nath jogina, ili jednostavno—jogina. O Gorakši se malo zna, ali je njegovo ime tako prestižno, da su mu pripisani mnogi značajni tekstovi hatha joge, čak i ako su nastali vekovima nakon njegovog života. On i njegovi učenici pisali su i mističnu poeziju, koja donosi žive opise jogičkog tela, čiji se unutrašnji “pejzaž” poistovećuje sa važnim planinama, rečnim sistemima i ostalim geografskim pojavama u Indiji, kao i sa imaginarnim svetovima. 

Za Nath jogine se smatralo da poseduju natprirodne moći, pa su u literaturi često predstavljani kao protivnici kraljevića i kraljeva, čije dvorove i hareme zaposedaju koristeći svoje natprirodne moći. I istorijski podaci govore da su Nath jogini nekada bili ti koji su rušili tirane i dovodili nove kraljeve na presto. Svi veliki mogulski kraljevi su kontaktirali sa njima, tražeći afrodizijake, proricanje sudbine i slično. Istina i predanja se prepliću, ali svakako je sigurno da su Nath jogini imali veliku moć. 

Nath jogini su zanimljivi kao pripadnici prvog reda asketika koji se latio oružja i organizovao u borbene odrede. U 18. veku ovi jogi ratnici brojali su čak stotine hiljada duša! Ovi dobro obučeni borci davali su se u najam kod mogulskih careva, indijskih radža i Istočnoindijske kompanije. Međutim, često su se otimali kontroli i postali pretnja vlasti. 

Od davnina, smatra se da Nath jogiji poseduju natrpirodne moći i da mogu biti uzrok bolesti, gladi, nesreće i smrti. Čak i danas u zabačenim selima Indije i Nepala, roditelji plaše nevaljalu decu preteći kako će “doći jogi i ukrasti ih”. Za ovo možda postoji i istorijsko objašnjenje: skoro do modernih vremena, osiromašeni seljani su prodavali decu jogijskim redovima, kao prihvatljivu alternativu sigurnoj smrti od gladi.

Joga upanišade

Joga Upanišade su kolekcija 21 srednjovekovne reinterpretacije takozvanih Upanišada, to jest spisa kao što je Kathaka Upanisad, spomenuta ranije. Njen sadržaj bavi se metafizičkim korespondencijama univerzalnog makrokosmosa i telesnog mikrokosmosa, meditacije, mantre i tehnika jogičkih postupaka. I dok njihov sadržaj predstavlja derivat tantričkih i tradicija Nath jogina, njihova originalnost leži u vedantskoj, nedualističkoj metafizici.  Najraniji radovi ovog korpusa, posvećeni meditaciji nad mantrama, posebno nad mantrom OM, akustičnim izrazom apsolutnog brahmana, nastali su u severnoj Indiji  između 9. i 13. veka. Između 15. i 18. veka, južnoindijski bramani su dobrano proširili ova dela, uključujući u njih dosta elemenata hinduističkih tantri,  hatha joga tradicije Nath jogija, zajedno sa kundalini, jogičkim asanama i unutrašnjom “geografijom” jogičkog tela. 

Moderna joga

U Kalkuti, intelektualnom centru Indije, u 19. veku počeo je da se pojavljuje novi tip “svetog čoveka”, među reformatorima i borcima za nezavisnost. Značajan trenutak je objavljivanje romana Ānandamath, 1882. godine, koji rehabilituje lik askete-borca protiv strane okupacije. U narednim godinama mnogi bengalski reformatori odevaju se u tipične žute odore indijskih svetaca iz prošlosti, odbacujući zapadnjačku odeću. Najpoznatiji među njima je Vivekananda, otac moderne joge (De Michelis). Tu je i Aurobindo, politički borac i kasniji jogin. Dok drugi joga gurui  prve polovine 20. veka nisu imali nikakve očigledne političke namere, dali su značajan doprinos širenju “jevanđelja” joge na Zapad. Među njima je Jogananda, autor “Biografije jogija”, kao i Šivananda, koji je bio neko vreme guru Mirčea Elijadea. Tu je Kuvalajananda, koji se posvetio modernim naučnim istraživanjima blagodeti joge. I konačno, Krišnamačarija, guru trojice hatha joga učitelja koji su najzaslužniji za popularizaciju posturalnih oblika joge u 20. veku. 

Vivekanandina rehabilitacija onoga što je on nazavao “radža joga” je značajna, zbog motiva, uticaja i sadržaja. Tražeći načina da zemljake odvrati od onoga što je nazvao “religijom kuhinje”, Vivekananda je posegao za jogom kao nečim simboličnim, izvorno indijskim, nesektaškim i filozofskim, što bi moglo da ujedini indijsku naciju. Smatrao je, pritom da joga nije samo namenjena Indiji, već i celom svetu. Za Vivekanandu, ovako definisana joga bila je joga opisana u JS, što je shvatanje koje je preuzeo od teozofkinje Madam Blavacke, koja je imala značajne sledbenike u Indiji kasnog 19. veka. Postigavši legendarni uspeh na Svetskom parlamentu religija u Čikagu, Vivekananda je ostao u SAD veći deo sledeće decenije (umro je 1902.), držeći predavanja i pišući o JS.  Njegova idiosinkretska interpretacija JS bila je visoko u skladu sa religioznošću tog perioda, koja je izraz nalazila u Indiji kao racionalna duhovnost Neo-vedante. Tako je Vivekananda definisao radža jogu kao kontemplativni put ka samorealizaciji, u kojoj je sopstvo koje se realizuje vrhovno sopstvo, apsolutni brahman ili bog-sopstvo unutar čoveka. Vivekananda je odbacivao hatha jogu i asane, pa su one kasnije tek postigle popularnost na zapadu. Treba znati da je u tadašnjoj Indiji tradicija hatha joge bila izgubljena, sve dok nisu objavljena brojna izdanja kasnih hatha joga tekstova, za šta je zaslužno Teozofsko društvo. Veliki Krišnamačarija je zato otišao na Tibet u potragu za pravim praktikantima tradicije za koju je on smatrao da je u Indiji izgubljena. Jedan od prvih praktikanata hatha joge na zapadu, Teo Bernar, umro je na Tibetu u 30-im godinama 20. veka, upravo tražeći izgubljeni jogički “gral”. 

Šta god da je Krišnamačarija našao na Tibetu, joga koju je on kasnije podučavao kao učitelj u palati u Majsoru, bila je eklektični spoj hatha joge, britanske vojne kalistenike, kao i regionalnih gimnastičkih i rvačkih tradicija (Sjoman). Početkom 50-ih, njegovi učenici, Ajengar, Patabi Džois i Desikačar, uveli su varijacije i definisali ono što zovemo jogom danas na zapadu. 

U poslednjim decenijama do danas, joga je transformisana još mnogo puta, udruživana sa halucinogenim drogama, postupcima “nameštanja” čakri, upotrebom kristala i sličnim novotarijama. Indijci su, zabrinuti time šta se dešava sa njihovim kulturnim nasleđem pokrenuli razne postupke. Jedan od njih je i Digitalna biblioteka tradicionalnog znanja, koja je osnovana u Indiji da spreči strane preduzetnike da prisvajaju i patentiraju indijsku tradiciju kao njihove lične izume. Ovo je pokrenuto događajem u kojem su SAD izdale patent na 26 asana Bikramu Čaudriju. S obzirom na veliki opseg teroija i praksi navedenih u ovom tekstu, Indijci će imati puno posla u zaštiti svog ogromnog nasleđa. 


Izbor iz literature:

Alter, Joseph S. (2004). Yoga in Modern India: The Body between Science and Philosophy, Princeton university Press. 

De Michelis, Elizabeth (2004). A History of Modern Yoga. Patañjali and Western Esotericism, Continuum. 

Pinch, William (2006). Warrior Ascetics and Indian Empires, Cambridge university Press. 

Singleton, Mark (2010). Yoga Body: the Origins of Modern Posture Practice. Oxford university Press. 

Sjoman, N. E. (1996). The Yoga Tradition of the Mysore Palace. Abhinav Publications. 

White, David Gordon (1996). The Alchemical Body: Siddha Traditions in Medieval India. University of Chicago Press. 

——— (2003). Kiss of the Yoginī. “Tantric Sex” in its South Asian Contexts. University of Chicago Press. 

——— (2009). Sinister Yogis. University of Chicago Press. 

"Prava" nad jogom

Tekst: Mira Nanda (Meera Nanda)＊

Prevod: Nikola Pešić

Tipičan čas joge

Joga je za severnu Ameriku isto što i Mekdonalds za Indiju: i jedno i drugo su odomaćeni strani implanti. Gde god da ste danas u SAD, sigurno je da ćete u komšiluku nabasati na klub, spa centar, pa čak i crkve ili sinagoge koje nude časove joge. Oko 16 miliona Amerikanaca bavi se nekom vrstom joge, prvenstveno kao delom programa vežbanja i fitnesa. Pritom, kada prosečni Amerikanci pričaju o jogi, uglavnom misle na telesnu, ili hatha jogu, koja podrazumeva istezanje, disanje i telesne položaje, tj. asane. Cvetaju mnogi stilovi posturalne joge (joge u kojoj je naglasak na položajima, tj. asanama, prim.prev.), koju su promovisali učitelji indijskog porekla, uključujući Ajengar (Iyengar) i Šivananada (Sivananada) škole, Aštanga vinjasa ili “power” jogu Patabija Džoisa (Pattabhi Jois), kao i vrelu jogu (“hot yoga”) koju je nedavno patentirao Bikram Čaundri (Bikram Chaudhary). Meditativniji oblici joge, koje promovišu učenici Vivekanande (Vivekananda), Šivanande (Sivananda) i drugih, manje su popularni. Naklonost Amerikanaca prema posturalnoj jogi, u odnosu na meditativnu, nije uopšte samo njima svojstveno: u Indiji, takođe, stotine miliona prate Babu Ramdeva (Baba Ramdev), koji podučava čistu, medikalizovanu jogu, gde je naglasak na izvođenju asana. 

Velikim delom, industrija joge u SAD ne krije poreklo onoga što propoveda. Naprotiv, u zemlji koja je tako mlada i u stalnoj promeni, pretpostavljena drevnost joge (“sistem vežbanja star 5000 godina”, itd.) i njena veza sa istočnjačkom duhovnošću, postala je deo prodajnog rečnika. Tako su klanjanja uz “namaste”, izgovaranje “om”-a i pevanje mantri na sanskritu, postali deo iskustva bavljenja jogom u Americi. Mnogi joga studiji koriste klasičnu ili kirtan muziku, mirišljave štapiće, “om” znakove i druge prateće detalje potkontinenta, kako bi stvorili pogodnu “duhovnu” atmosferu. Škole Ajengar joge počinju časove himnom Patanđaliju (Patanjali), sastavljaču Jogasutri iz 2. veka n.e., a čak postavljaju i njegove svete figurine. Ova hinduizacija nije samo dekorativne prirode, budući da instruktori joge moraju da proučavaju hinduističku filozofiju i spise, kako bi dobili licencu za podučavanje joge. 

Neko bi mogao da pomisli da ogromna popularnost joge i hinduizacija gode srcima hinduističkih imigranata u SAD. Ali u suštini, glavna organizacija koja zastupa hinduističke interese u SAD-u, “Hinduistička Američka fondacija” (HAF), nimalo se ne ponosi time. Naprotiv, nedavno je optužila američku industriju joge da je “ukrala” jogu od hinduzima. Milioni Amerikanaca su šokirani kada shvate da čine “krađu intelektualne svojine” svaki put kada urade neku asanu, jer ne priznaju da su dužnici “roditeljske tradicije joge”. Koosnivač HAF-a i njihov glavni glasnogovornik, Asem Šukla (Aseem Shukla), hrabri sada svoje sunarodnike hinduse da “uzmu nazad jogu i zatraže zaštitu intelektualne svojine njihovog duhovnog nasleđa. 

Učesnici kampanje “Uzmi nazad jogu” nisu nimalo impresionirani rastućom vidljivošću hinduističkih simbola i rituala u jogijskim i drugim kulturnim institucijama u SAD. Oni još uvek strahuju od “hindu-fobije” koja vreba iza svakog ugla. Oni žele da Amerikanci, kada pomisle na hinduizam, pomisle na Jogasutre Patanđalija, kao i velike Vede, umesto starih stereotipova, poput kastinskog sistema, krava i karija. Oni bi želeli da se hinduizam, parafraziraću Šuklu (Shukla), manje povezuje sa “svetim kravama nego sa gomukasanom (gomukhasana), što se odnosi na zahtevnu asanu; manje da se povezuje sa “živopisnim i neugodnim lutajućim saduima”, nego sa “Patanđalijevom duhovnom inspiracijom”. Izgleda da ova kampanja povraćaja joge ima manje veze sa jogom nego sa čudnom mešavinom potrebe hinduističke dijaspore da se brani i preteranog shvatanja savršenstva elitnih, sanskritskih aspekata hinduističke religije i kulture. 

Debata pod nazivom “Ko je vlasnik joge?”, privukla je pažnju javnosti kasno u novembru, kada ju je New York Times stavio na naslovnu stranu broja. Ali sama debata počela je ranije ove godine, blogerskim ratom između Šukle iz HAF-a i njuejdž gurua Dipaka Čopre (Deepak Chopra), koji je na internetu, kao domaćin, prezentovao Washington Post. Šukla se žalio na jogijski establišment, jer poriče svoje hinduističko poreklo, istovremeno zarađujući bogatstvo na hinduističkim idejama i praksama. Čopra, koji odbacuje etiketu hinduizma i opisuje sebe kao “advaita vedantistu”, izjavio je da hinduizam nema autorska prava nad jogom. On tvrdi da je joga postojala u “svesti i samo u svesti” mnogo pre hinduizma, kao što su vino i hleb postojali pre poslednje večere Isusa Hrista, implicirajući da hindusi imaju prava na jogu isto koliko i hrišćani imaju prava nad hlebom i vinom. Šukla je nazvao Čopru “filozofskim profiterom” koji ne poštuje svoje hinduističko nasleđe, dok je Čopra optužio Šuklu i njegovu fondaciju da su hinduistički fundamentalisti.

Ni večna, ni vedska
Ova “debata” je zapravo nastala zbog dva podjednako fundamentalistička pogleda na istoriju hinduizma. Cilj u njenoj osnovi je da se povuče neprekinuta linija koja povezuje jogijske položaje 21. veka sa skoro 2000 godina starim Jogasutrama i da se sve to poveže sa navodno 5000 godina starim Vedama. Jedina razlika je u tome što Čopra tvrdi da je joga postojala pre hinduizma, dok Šukla i HAF žele da čitavih pet milenijuma pripišu slavi hinduizma. Za Čopru, joga je deo “bezvremene istočnjačke mudrosti”, dok su za HAF “joga i Vede sinonimi, večni koliko i savremeni”.

Istina je da joga, kakvu danas poznajemo, nije ni “večna”, ni sinonim za Vede ili Jogasutre.  Narotiv, moderna joga je rođena u kasnom 19. i ranom 20. veku. Ona je dete renesanse hinduizma i indijskog nacionalizma u kojima su zapadnjačke ideje o nauci, evoluciji, eugenici, zdravlju i fizičkoj spremnosti igrale podjednako važnu ulogu kao i “tradicija”. U obimnoj hibridizaciji na više nivoa, koja se odigrala tokom ovog perioda, spiritualni aspekti joge i tantre bili su racionalizovani, velikim delom pod uticajem teozofskih ideja “duhovne nauke”, koje je u Indiji podsticalo Teozofsko društvo (poreklom iz SAD i bazirano u Indiji), a koje je Vivekananda, vođa renesanse joge, internalizovao. 

S druge strane, telesni aspekti joge hibridizovani su sa metodama vojne obuke, gimnastike i bodibildinga, uvezenim iz Švedske, Danske, Engleske i drugih zapadnih zemalja.  Ove inovacije su kreativno bile nakalemljenje na Jogasutre – koje je Agehananda Barati (Agehananda Bharati), hindusitički monah i mistik, rođen u Austriji, opisao kao “kanon joge za ljude koji prihvataju bramansku teologiju” – sa ciljem da se stvori tradicija duga 5000 godina, koja zapravo ne postoji. Tvrdnje HAF-a su, dakle, deo lažne kampanje koja se vodi tokom većeg dela 20. veka.

Nasuprot uvreženom mišljenju, velika većina asana koje podučavaju moderni joga gurui nije opisana ni u jednom drevnom tekstu. Vede , izuzeno orjentisane prema ritualima (yagna), ne kažu ništa o Patanđalijevoj potrazi za doživljajem čiste svesnosti. Čak i Patanđali, od 195 sutri koje čine Joga sutru, posvećuje jedva 3 kratke sutre asanama. Mahabharata spominje asane samo dvaput u skoro 900 slučajeva kada pominje jogu,  a Bagavad Gita in ne spominje uopšte.

Postoje, naravno, tekstovi koji se bave hatha jogom. Ali njihovi autori su upravo oni prljavokosi, pepelom namazani “zastrašujući” sadui, koje HAF želi da progna iz zapadnjačke imaginacije. Ako bilo koja hinduistička tradicija, zapravo, može da polaže prava na posturalnu jogu, to su onda ovi čarobnjaci, alhemisti i tantrici, koji poriču kaste, puše marihuanu, obožavaju Šivu i Šakti, slobodni su u seksu i bave se stočarstvom, grnčarijom i sličnim. Oni su svoja tela stavljali na razne muke, ne u želji da prevaziđu materijalni svet, već da dobiju magične moći (siddhis), kako bi kontrolisali svoja tela i ostatak materijalnog sveta.

Krišnamačarija: veza
Problem za istoričare moderne joge sastoji se u tome da čak i ovi srednjovekovni tekstovi hatha joge opisuju samo mali deo modernih joga položaja koji se danas uče – samo Ajengarova knjiga “Light on Yoga”  podučava u 200 asana. Tekst iz 14. veka, “Hatha Yoga Pradipika” nabraja samo 15 asana, kao i tekstovi iz 17. veka “Gheranda Samhita” i “Shiva Samhita”.

 Buduću da ima tako malo drevne tradicije na koju bi se moglo osloniti, izmišljaju se i promovišu nepotvrđene priče o “drevnim, ali sada izgubljenim” tekstovima. Aštanga vinjasa sistem Patabija Džoisa, na primer, navodno je zasnovan na rukopisu na palminom listu, nazvanom “Yoga Kurunta”, koji je Džoisov učitelj, čuveni majstor joge, T. Krišnamačarija (T. Krishnamacharya) (1888-1989), iskopao u biblioteci u Kalkuti. Ali ovaj rukopis su, tako ide priča, pojeli mravi, a danas ne postoji ni jedna jedina njegova kopija.  Drugi “drevni” tekst, “Yoga Rahasya” – kojoj isto niko nije mogao da uđe u trag – navodno je bila izdiktirana Krišnamačariji u transu, od strane duha predaka, koji je mrtav već skoro milenijum. Takve su osnove na kojima počivaju intelektualna prava hinduizma nad jogom.

Dalje, nova istraživanja iznela su na svetlo dana intrigantne istorijske dokumente i usmene iskaze koji pojačavaju sumnju u “drevnu” naslednu liniju Aštanga vinjasa joge Patabija Džoisa i Ajengarove joge. I Džois i Ajengar  su učili od Krišnamačarije tokom kasnih 30-ih godina 20. veka, dok je vodio salu za jogu (yogasala) u krilu Palate Jaganmohan, čiji je vlasnik bio Maharadža od Majsora, Krišnaradža Vadijar IV (Krishnaraja Wodeyar IV) (1884-1940). Maharadža je takođe bio i veliki kulturni inovator, usvajao je pozitivne novotarije sa Zapada i uključivao ih u svoje socijalne programe. Promovisanje fizičke kulture je bilo njegova strast, a pod njegovom vlašću Majsor je postao košnica preporoda fizičke kulture u celoj zemlji. On je unajmio Krišnamačariju, prvenstveno da podučava mlade kraljeviće, ali je finansirao i njegova putovanja, zajedno sa štićenicima, kako bi širom potkontinenta obavljali demostracije joge. Kao rezultat toga došlo je do ogromne, popularne obnove joge.

Scena iz dokumentarca "Breath of The Gods" koja prikazuje

vreme stvaranja moderne joge u palati Majsoru

Kraljevska porodica u Majsoru, zapravo, ima dugu istoriju zanimanja za hatha jogu: maharadžin predak, Mumadi Krišnaradža Vadijar III (Mummadi Krishnaraja Wodeyar III) (1799-1868), je taj kojem se pripisuje sastavljanje izvrsno ilustrovanog rukopisa “Sritattvanidhi”, koji je otkrio švedski student joge (zapravo Amerikanac švedskog porekla, osim toga i sanskritolog, prim.prev.) Norman Sjoman, tek tokom sredine 80-ih godina prošlog veka. Sjoman i Mark Singlton (Mark Singleton), naučnik koji predaje u SAD i koji je intervjuisao mnoge koji su bili u vezi sa palatom u Majsoru tokom njenog zlatnog doba u 30-im godina, veruju da je klica moderne joge potekla iz inovativnog stila teksta “Sritattvanidhi”. Krišnamačarija je bio upoznat sa tim tekstom i vršio je inovacije dodavajući mu raznolike elemente zapadnjačke gimnastike i sistema vojne obuke. Zanimljivo je da je Sjoman pronašao i priručnik zapadnjačke gimnastike koji je bio na raspolaganju Krišnamačariji – iz kojeg je dosta toga, kako Sjoman tvrdi, Krišnamačarija uvrstio u svoja učenja. Singlton tvrdi, pritom, kako je najmanje 28 vežbi uvrštenih u danski priručnik, popularan u ono vreme, “iznenađujuće slično (česo istovetno) joga položajima koje popularišu Patabi Džois i Ajengar u svojoj knjizi “Light on Yoga”.  I ovoga puta, veza je Krišnamačarija.

Zaglušujući povici HAF-a o zapadnjačkoj “krađi” joge, danas prikivaju  ogromno ukrštanje i hibidizaciju, koji su omogućili rađanje joge kakvu poznajemo. I zaista, savremena joga je jedinstven primer istinski globalne inovacije, u kojoj su istočne i zapadne prakse sjedinjene kako bi proizvele nešto što je cenjeno i poštovano širom sveta. Bez obzira da li se radi o drevnom, srednjovekovnom ili modernom hinduizmu, on nema nikakva specijalna prava nad jogom. Tvrditi suprotno nije samo drsko, već jednostavno nije istina. 

Mira Nanda / foto: N. Pešić

＊Mira Nanda je filozof i autorka knjige “The God Market: How globalization is making India more Hindu”.