Bodibilderski pozdrav suncu

Starinska slika iz jedne akhare u Indiji

Joga vežba "pozdrav suncu" ili surya namaskar dobila je ime po sličnosti sa drevnim hinduističkim ritualom u kojem brahmani (sveštenici) kleče i prostiru se po podu, obožavajući božansko Sunce. U pitanju je ritual koji se verovatno praktikuje u Indiji još od vedskih vremena i njime su brahmani ispoljavali zahvalnost zajednice živototvornom bogu Suncu (Surya). Važan deo rituala je pevanje gayatri mantre u kojoj se hvali neopisiv sjaj sunca. 

Osnovni pokreti pomenutog drevnog rituala i danas se praktikuju u malobrojnim hramovima posvećenim Suncu. Pokreti nisu nimalo laki: sveštenici stanu, pa se sagnu, zatim oslone na ruke, pa padnu na kolena, prebace unapred na ruke, prostru se po zemlji u znak poniznosti, neko vreme ostanu tako mantrajući, pa onda opet na kolena i na noge... Ovi krupni pokreti praćeni su i manjim pokretima ruku, pljeskanjem dlanova, ukrštanjem stopala i sličnim radnjama koje neukom mogu izgledati kao kompulzivne radnje. Navedeni sled pokreta ponavlja se 108 puta i nema ništa od elegancije i teatralnog pozdrava suncu koje se danas izvodi na Zapadu. 

Surya namaskar kao telesna vežba (a ne drevni ritual obožavanja sunca), u obliku kakav poznajemo danas, izgleda da je nastala pre nekoliko stotina godina, a ne u vedskim vremenima, kako se obično navodi. Njena originalna namena nije poznata. Verovatno je da je nastala kao priprema za demonstracije snage i sport (naročito rvanje), ili kao deo vojnog drila. Surya namaskar je naime i danas deo rvačkog režima vežbanja u akharama (drevna indijska rvačka udruženja). U Encyclopedia of Indian Physical Culture (1950), urednik Mađumdar (Mujumdar) kaže: “Samartha Ramdas, čiji je poznati učenik bio Šivadži, osnivač carstva Marata u drugoj polovini 17. veka, bio je pionir u oživljavanju i širenju Namaskara u svakom uglu Maharaštre. Bio je to čovek takve zastrašujuće snage, da je radio 1200 Namaskara dnevno. Njegovi učenici razvili su, poput njega, snažna, ali gipka tela”. 

Ako uzmemo da je surya namaskar postojala pre Ramdasovog rođenja (1608), onda položaji koji čine ovu vežbu ne potiču iz hatha joge. Od tri glavna hatha joga spisa—Hatha Yoga Pradipike (15. do 16. vek), Gheranda-Samhite (17. ili 18. vek) i Šiva-Samhite (kasni 17. ili rani 18. vek)—samo Gheranda-Samhita opisuje položaj, bhujangasanu, ili “kobru”, koja iole podseća na urdhva mukha svanasanu, tj. “psa koji gleda na gore”, iz surya namaskar vežbe. Ostalih položaja iz surya namaskar u pomenutim spisima nema. 

Moguće je da su položaji koji čine surya namaskar vežbu potekli od vežbi dand (vrsta hindu-sklekova) i bethak (čučnjevi), koje su srž drevnog rvačkog vyayam sistema vežbanja, starijeg od hatha joge. Moguće je da se vežba surya namaskar razvila inspirisana religijskom ceremonijom, tako što su je “začinili” elementima dand i bethak vežbi iz postojeće rvčake tradicije. 

Vežba "dand"

Kako god bio slučaj, prema Mađumdaru, u Indiji 19. veka skoro niko nije vežbao surya namaskar, dok ga Radža od Aunda (Rajah of Aundh), zaljubljenik u bodibilding i zapadnjačku fizičku kulturu Sendova (Sandow, tkzv. otac bodibildinga), nije popularizovao 1928. godine, u knjižici koju je izdao pod nazivom The Ten Point Way of Health. U ovoj knjižici, Radža od Aunda promoviše surya namaskar kao bodibilding vežbu koja ne razvija samo mišiće, već i duh i moral: što je u skladu sa tadašnjim shvatanjem bodibildinga i fizičke kulture, kao telesne, ali jednako i duhovno-moralne prakse (za razliku od današnjeg shvatanja bodibildinga, poput: “idem u teretanu da se nabildujem za plažu”, itd.).

Radža od Aunda

Bodibilding je i nit koja će nas odvesti konačno do Krišnamačarije i pitanja: otkud surya namaskar u jogi? Tu je vrlo korisnu rekonstrukciju dao Mark Singlton (Mark Singleton) u knjizi “Telo joge” (Yoga Body). Treba prvo reći da je maharadža Krišnaradža Vudijar IV (Maharaja Krishnaraja Wodiyar IV), koji je 1930-ih zaposlio  Krišnamačarju u svojoj palati u Majsoru kao učitelja “jogičkog sistema vežbanja” (ne joge), bio strasni ljubitelj fizičke kulture i poklonik ideje da Indija toj kulturi treba da da svoj originalni doprinos. Ne čudi zato da su u dokumentima palate u Majsoru Krišnamačarijini časovi kategorizovani kao “fizička kultura” ili “vežbanje”. Pored Krišnamačarijinih časova u njegovoj čuvenoj yogaśāli (sali za jogu), mladići iz palate imali su i časove ne-jogičkih aktivnosti. Zanimljivo je da u izveštaju za 1934/35 godinu, pod rubrikom “Fizička kultura”, stoji da je 32. dečaka pohađalo Yogasana časove, dok je ogroman broj pohađao Suryanamaskar časove. Ovaj podatak pokazuje da u ovo vreme surya namaskar još nije bio deo yoga asana. Pre nego što damo moguće objašnjenje odakle surya namaskar u jogi, vratimo se opet na bodibilding.

Prava zvezda među učiteljima u palati u Majsoru nije bio Krišnamačarja, kao što bi se to iz današnjeg ugla moglo pomisliti. Kako navodi N. E. Šeman (N. E. Sjoman) u knjizi “The Yoga Tradition of the Mysore Palace” (koju toplo preporučujem), Krišnamačarijini časovi su već 1945. godine bili slabo posećeni. Prava zvezda palate i miljenik maharadže bio je bodibilder K. V. Ajer (K. V. Iyer), koji je vrlo skromno sebe nazivao “najsavršenije razvijenim muškarcem u Indiji”. 

Ajer na naslovnoj strani svoje knjige

Međutim, Ajer je bio i vatreni “promoter hatha joga vežbanja, kao dela šireg, visokoestetizovanog režima fizičke kulture, po uzoru na zapadnjačke modele” (Singleton). Isticao je da je hatha joga “više učinila” za njegove mišiće nego svi tegovi koje je podigao. U Ajerovoj teretani dizali su se tegovi, radile vežbe oblikovanja, surya namaskar (koji je, kako smo već rekli, pre njega popularizovao Radža od Aunda) i joga asane. 

Ajer demosntrira nauli 

Ajer je bio poznat i po lečenju jogom i posebnom abdominalnom masažom koju je, kako je tvrdio, sam patentirao. Njegov najpoznatiji pacijent bio je upravo Maharadža od Majsora, kojem je Ajer nakon šloga povratio zdravlje i vitalnost. Kao zahvalnost Ajeru, maharadža mu je finansirao izgradnju sale za vežbanje (vyāyamśāla) i napravio ogranak ove sale u palati u Majsoru, gde je časove vodio Ajerov učenik Anat Rao. Ajerova vyāyamśāla bila je smeštena samo nekoliko metara od Krišnamačarijine yogaśāle. Pritom, bodibilding časovi i časovi joge održavani su u isto vreme, pa je sasvim moguće da je Krišnamačarija dobijao savete od maharadžinog miljenika i internacionalne zvezde Ajera. Jedan od tih saveta mogao je biti i uključivanje surya namaskar vežbe u časove joga asana. 

Ko zna. Pozdrav suncu, kakav se danas radi, svakako ne potiče iz vedske starine. Sigurno je da nije bio deo joga repertoara pre 1930-ih. Sigurno je da su ga prvo popularizovala dva bodibildera, Radža od Aunda i Ajer.  

Ajer u asani "skakavac"

Vivekananda - biografija bez hagiografije

Napomena: Ovo je priređeni tekst, na osnovu trećeg poglavlja knjige “A History of Modern Yoga” od Elizabet De Mikelis (Elizabeth De Michelis). Priređeni tekst pred vama uglavnom prati strukturu originalnog teksta i zamišljen je kao “slobodni” prevod, neka vrsta kompromisa između želje da se prevede ceo tekst i nedostatka vremena da se to i učini. U svakom slučaju, onima koji razumeju engleski, preporučujem čitanje pomenute knjige u originalu.

INDIJA

Detinjstvo

Ima malo istorijskih podataka o Svamijevom životu. Njegov otac bio je advokat sa racionalističkim, progresivnim idejama (jedna od njih je bila da podstakne Vivekanandu na učlanjenje u masonsku ložu, pa se ne može prepostaviti da je bio tradicionalista). Ovo je bilo u suprotnosti sa dubokom pobožnošću Vivekanadine majke. Nekoherentnost u vaspitanju imala je za posledicu kasniju Vivekanandinu religiozno-filozofsku ambivalentnost i, sledstveno tome, neprestano traženje.

Školovanje

Osim neusklađenog vaspitanja, školovanje je takođe uticalo da mladi Vivekanada bude skeptik. “Skepticizam” ovde treba shvatiti pre kao emocionalno stanje, nego kao intelektualno, a još manje kao filozofsko ubeđenje. U toku školovanja Vivekanada je pohađao dve institucije, koje su vodile dve značajne ličnosti u domenu obrazovanja: bengalski intelektualac Vidjasagar (Vidyasagar) i škotski misionar Daf (Duff). Obojica su želeli da sintetizuju tradiciju u modernost, bili su ubeđeni racionalisti i pre svega su podsticali sekularistički duh kod svojih učenika. 

Mladi Vivekanada bio je izuzetno zainteresovan za zapadnjačku filozofiju, ali se u nju nije upuštao preozbiljno, budući da nije bio niti odličan student, niti uspešan učenjak. Jednom rečju, nije imao dovoljno strpljenja za temeljno čitanje svoje literature, u koju su spadali Kant, Fihte, Spinoza, Hegel, Šopenhauer, Darvin i drugi. Literatura je ipak ostavila uticaj na njega, što su potvrđivali njegovi stalni pokušaji da koristi zapadnjačke intelektualne paradigme u svojim govorima. Ono što je važno u svemu ovome je da je dolazeći u kontakt sa zapadnjačkim idejama, kasnije bio u stanju da bogatim rečnikom i konceptima impresionira publiku na engleskom govornom području. 

Ukratko, mladi Vivekananda je pre bio harizmatični “sanjar i vizionar”, nego sistematični mislilac. Najosetljiviji je bio pri čitanju romantičara, naročito Šelija, koji ga je impresionirao uverenjem da kosmos sadrži duhovno načelo jedinstva. Kasnije u životu, naročito u obraćanjima zapadnjačkoj publici, Svami je hvalio pesmu Edvina Arnolda “Svetlost Azije”, poniklu iz romantičnog miljea američkog transcendentalizma. Ova pesma je popularizovala romantičnu sliku Bude kao prototipskog “orjentalnog sveca”. Arnoldova romantična kreacija je svakako uticala na mladog Vivekanandu u procesu traženja spstvenog identiteta. 

Od manje poznatih detalja iz mladosti Vivekanande zanimljivo je da je bio oduševljen Napoleonom. Suprotstavimo ideal Arnoldovog “Bude” i Napoleona i dobićemo dve slike Vivekanade, kakve su se utisnule u popularnu predstavu o njemu, na osnovu dve fotografije: jedne u stilu Napoleona, sa prekrštenim rukama i odlučnim pogledom u stranu, snimljenu za vreme učestvovanja na Parlamentu religija 1893. godine, i druge, iz decembra 1896. godine, na kojoj pokušava da  odglumi Arnoldovog Budu, u ogrtaču, s pogledom na dole i jedva primetnim smeškom, sav udubljen u “meditaciju”. Vivekanada je, uopšteno, voleo da se slika i koristio je fotografiju za propagandu svoje ličnosti i svojih ideja. Zato je, nakon povratka iz SAD u Indiju, pozirao i kao “jogi” sa prosjačkim čankom. 

Bramoizam

Iako je pripadnost Bramo Samadžu (Brahmo Samaj) kasnije poricao, ova organizacija, a naročito posete okupljanjima neo-vedantiste Kešuba Čendre Sena (Keshubchandra Sen), ostavile su velikog uticaja na mladog Vivekanadu.

Masonerija

U jednom trenutku, svakako pre 1884. godine, mladi Vivekananda se pridružio slobodnoj masonskoj loži Kalkute. Desilo se ovo na nagovor oca, koji je želeo da njegov sin upozna uticajne ljude, koji bi mi pomogli u karijeri. Iako je članstvo Vivekanande u masoneriji bilo površno, mora da mu je dalo rani uvid u strukturu, sadržaje i mogućnosti društvenog umrežavanja unutar ezoterijskih udruženja. Masonske ideje jednakosti, društvene reforme, filantropije i religioznog jedinstva, samo su dalje utvrdili vrlo srodne ideje Bramo Samadža, koje je Vivekananda kao mladić upijao.

Ramakrišna i Vivekananda

Ramakrišna je mogao umreti zaboravljen kao brojni indijski sveti ljudi pre i posle njega, da nije slučajem ušao u orbitu Kešuba Čendre Sena. Nakon Senove smrti, 1884. godine, dospeo je u središte zanimanja mladih pripadnika Bramo Samadža. Za dve decenije nakon sopstvene smrti, Ramakrišna je usvojen kao duhovni vođa Vivekanadinog “Ramakrišna pokreta”. I dok je Ramakrišnina verzija hinduzima ostala netaknuta modernim uticajima, on je ipak na kraju proglašen širom sveta kao majstor neo-vedantske “Bogo-realizacije” (God-realization). Ovo je sprovedeno pritom u kontekstu hrišćanskog diskursa: tako su njegove izreke poznate danas kao “Ramakrišnino Jevanđelje”, njegovi učenici su nazivani apostolima, a Vivekanada je predstavljan kao novi sveti Pavle čija su pisma klasifikovana kao “poslanice” u okviru njegovih “Sabranih dela”. 

Ramakrišna

Hagiografski izveštaji o životu Vivekanande govore o odnosu Ramakrišne i Vivekanande kao idiličnom i uzajamno prisnom. Istorijski podaci su drugačiji. Ni mladi Vivekanada, ni Ramakrišna, nisu bili stabilni karakteri. Iako je Ramakrišna, po svemu sudeći, bio prirodni mistik živopisnog karaktera, njegova duhovnost nema usmerenost mlađeg i jednako poznatog modernog južnoindijskog sveca Ramane Maharšija (Ramana Maharshi). Vivekanada, kako ga otkrivaju naučnici u poslednje vreme, predstavljao je paradoksalnu ličnost. Zategnuti odnosi Ramakrišne i Vivekanade zato ne treba da budu iznenađenje. Vivekanada je za Ramakrišnu isprva govorio da se klanja idolima i da su on i njegovi posvećenici intelektualno inferiorni. U početku, Vivekanada je smatrao Ramakrišnu za bolesnika koji stalno uobražava vizije. Ovakve osude su normalne, ako uzmemo u obzir da dolaze od strane impulsivnog dvadesetogodišnjaka, obrazovanog u zapadnom duhu i pod uticajem progresivnog Bramo Samadža. Tri godine nakon prvog susreta Ramakrišne i Vivekanande, došlo je do ponovnog susreta, 1884. godine, kada je Vivekananda bio suočen sa velikim životnim problemima. Njegov učitelj Kešub Čendra Sen i otac behu umrli u razmaku od nekoliko meseci. Obojica su mnogo značila mladom Vivekanandi, koji je tako ostao bez stabilne potpore u životu. Pritom, njegov društveni položaj je opao: otac je njega i porodicu ostavio sa velikim dugovima, uništenu i podeljenu. S druge strane, Senov Bramo Samadž, gde je mladi Vivekananda nalazio društvo, takođe je dospeo u krizu i propadanje nakon Senove smrti. Ukratko, mladi Vivekanda je dospeo u položaj da bezuspešno traži posao.

Hagiografska verzija života Vivekanande izveštava kako je Ramakrišna oduševljeno ponudio utehu i savet unesrećenom mladiću. Na osnovu raspoloživih dokaza, N. P. Sil, stručnjak za Vivekanadu, zaključuje da je istina kako je Ramakrišna ponudio psihološku podršku mladom Vivekanandi, zakoračivši u prazninu i haos u njegovoj duši, te se tako između dvojice razvio “kvazi-terapeutski odnos”. Umesto ovoga, hagiografski izveštaji govore o ovom odnosu kao tradicionalnom odnosu guru-učenik, u kojem je reč o prenošenju duhovne zaostavštine s jednog na drugog. Kao što ćemo videti dalje u tekstu, veliko je pitanje kako je Vivekanada prisvojio i interpretirao Ramakrišnino duhovno nasleđe. 

Ramakrišnino duhovno prenošenje

Ramakrišna i Vivekanada nisu proveli mnogo vremena zajedno nakon ponovnog susreta, budući da je Ramakrišna umro 1886. godine. Pitanje Ramakrišninog duhovnog prenošenja na Vivekanandu postaje zato ključno. Moramo oceniti snagu i kvalifikacije Vivekanade za ulogu duhovnog vođe, kakvim se predstavljao i kakvim ga njegov “Ramakrišna pokret” predstavlja od samog početka. Ovde je pitanje inicijacije veoma značajno. Naime, činjenica je da Ramakrišna nikada nije zvanično inicirao Vivekanandu, kao ni ostale prisutne učenike, koji su se bili okupili oko njegove samrtničke postelje. 

“Ramakrišna pokret” pripoveda dalje događaje nakon smrti Ramarišne u tipičnom hagiografskom maniru. Nekoliko meseci nakon smrti Ramakrišne, Vivekananda i učenici su se okupili oko velike vatre, meditirajući dugo. Onda je tišinu prekinuo Vivekananda, počevši priču o Isusu Hristu, njegovom rođenju, smrti i vaskrsnuću. To ih je sve inspirisalo da i sami postanu kao Hrist i da pomognu u iskupljenju sveta, da shvate Boga i poreknu sebe kao što je to Isus uradio. I tako su dali zavete povlačenja iz sveta, pred Bogom i jedni pred drugima. I povrh svega, kasnije su svi shvatili kako se ovo sve odigralo upravo na Badnje veče!

Pažljiv proučavalac ne može a da se ne čudi ovom potpuno neortodoksnom obredu inicijacije! Sve je više obojeno hrišćanskim notama i više podseća na teorije Kešuba Čendre Sena, nego na hinduizam Ramakrišne. Još važnije, to je samoizvedena inicijacija, bez veze sa ikakvim autoritetom ili strukturom bilo koje vrste. 

Posle Ramakrišne

U periodu posle Ramakrišnine smrti, od 1886. do 1892. Vivekananda kreće na put po Indiji i na kraju dolazi na jug gde shvata, kako je kasnije sam opisao, besmislenost pripovedanja metafizike svom narodu koji je u većini neobrazovan i praznog stomaka. Shvata da je bolje da on i drugi sanjasini krenu od sela do sela i obrazuju narod pomoću mapa, globusa i drugih učila, tj. da vrate narodu izgubljenu individualnost i podignu mase. A za to su potrebni ljudi i sredstva. Vivekananda će dati sebi zadatak da nađe sredstva u Americi, jer kako sam zapisuje kasnije: “Koliko je naša zemlja je siromašna društveno, toliko je ova (Amerika) siromašna duhovno. Ja im dajem duhovnost, a oni meni pare”.

Vivekanada je verovao (i na njega je uticano tako da veruje) kako poseduje “duhovnost”, tu neuhvatljivu osobinu koja može pomoći žednim zapadnjačkim dušama. Kako bi se približio zapadu, on je morao da prilagodi svoju poruku, što je i učinio, ulazeći u kreativni dijalog sa društvenim krugovima koji su ga prihvatali i podržavali, tj. sa zapadnjačkim okultnim miljeom. 

VIVEKANANDA NA ZAPADU

Mladi Svami stigao je do Amerike u julu 1893. i tamo je ostao do decembra 1896. godine. Tokom ovog vrmena stvorio je svoj neo-vedantski okultizam: njegovo najpoznatije delo “Radža Joga” objavljeno je 1896. godine. U ovom delu Vivekananda daje oblik modernoj jogi, stapanjem neo-vedantskog ezotericizma i avangardnog američkog okultizma. Tako je neo-vedantska ideologija postala sastavni deo zapadnog okultizma i obrnuto: zapadne okultističke ideje bile su uključene i neo-vedantu. Ove ideje bile su zatim poslate nazad u Indiju, gde su Vivekanadina misao i njegov “Ramakrišna” pokret postali uticajni.

Vivekanada na Parlamentu religija

Vivekanadin cilj po dolasku u SAD bio je da učestvuje na Parlamentu religij u Čikagu, u septembru 1893. Putovao je bez sredstava i uskoro ostao bez para. Srećne okolnosti su učinile da ga “usvoje” istaknute ličnosti iz okultističkih krugova. Njegovi novi prijatelji bili su impresionirani “zgodnim monahom u narandžastoj odori”, koji je govorio “perfektan engleski”. Uskoro je, uz njihovu pomoć, Vivekananda počeo da drži predavanja, koja su mu donela potreban novac. To što je bio prihvaćen tako brzo, govori nam ne samo da je imao harizmu, već i da je američko društvo u koje je dospeo bilo veoma otvoreno i gostoljubivo prema svemu što dolazi sa istoka. Smatralo se da su na istoku “pravi” duhovni učitelji i slično. Vivekananda je znao ovo dobro da iskoristi, pa je tako u svom govoru na Parlamentu religija isticao superiornost hinduizma nad drugim religijama, govoreći kako su Indijci rutinski vaspitavani tako da budu izuzetno duhovni i religiozni.

Sam Parlament religija bio je avangardni događaj koji su organizovali okultni krugovi. zbog toga ne treba da čudi što su kao predstavnici hinduizma bili pozvani Bramo Samadž i Teozofsko društvo (!). Vivekananda nije bio pozvan pa je morao sam da se prijavi, što je uradio kao monah “najstarijeg reda sanjasina...koji je osnovao Šankara”. Takođe, tokom obraćanja Parlamentu religija, izjavio je da pripada “najdrevnijem redu monaha na svetu”, iako, kao što je rečeno u prethodnom tekstu, nikada nije prošao kroz tradicionalnu monašku inicijaciju! Tokom prijave, Vivekananda je morao da traži da ga podrži Teozofsko društvo ili Bramo Samadž. Teozofi su odbili, dok ga je Bramo Samadž podržao, čime mu je odobreno da učestvuje. 

Do kraja Parlamenta religija, Vivekanada je već postao medijska zvezda. To mu je dalo poleta da nastavi sa predavanjima, koja su sponzorisali hrišćanski naučnici (Christian Scientist), što sve govori o njegovom mešanju sa okultističkim krugovima, u koje se on brzo uklopio, budući da su u njima raspredane slične teme kao u bengalskim okultističkim krugovima, iz kojih je sam Vivekananda potekao. Jedina razlika između Bengalaca i Amerikanaca bila je što su ovi drugi bili mnogo slobodniji, otvoreniji, sekularizovani i individualistički nastrojeni. 

Sa čime se susreo Vivekananda u SAD?

Sad je pravi trenutak da objasnimo kako su izgledali ti američki okultni krugovi u koje je dospeo Vivekananda. Pre svega treba istaći prisutvo “harmonijalne religije”, koja nije direktan izrastak svedenborgijanskih učenja, ali se na njima dosta bazira. Svedenborg je znatno uticao na religioznost 19. veka, ističući pobožnost u kojoj je “harmonija” važnija nego pokajanje. Bogu, shvaćenom kao kosmičkoj sili koja obitava unutar čoveka, prilazi se ne kroz skrušenu molitvu ili obožavanje, nego kroz niz “unutrašnjih prilagođavanja”, koja imaju za cilj da se poništi granica između konačne ličnosti i božanskog unutar svega postojećeg. Rezultat je vitalnost koja se manifestuje u svim sferama života pojedinca. Vivekanada je redefinisao jogu kao jednu vrstu “harmonijalne” tehnike, kojom se postižu “unutrašnja prilagođavanja” i konačno - “samorealizacija”. 

Harmonijalna pobožnost uključivala je još i mešavinu transcendentalističkog univerzalizma, mesmerizma i spiritualizma. Rezultat je verovanje da su duhovnost, telesno zdravlje, pa čak i ekonomski status pojedinca ishod njegovog odnosa sa kosmosom. Naročito je uticajna bila Emersonova misao i koncept “nad-duše”, nebeske moći koja je izvor svega povoljnog i lekovitog. Potrebno je razumeti “kosmos” ili “beskonačno”, što su bili sinonimi za božanski Um, koji je opet osnova svih pojedinačnih umova. Zdravlje i harmonija postižu se tako što pojedinačni, konačni um, ustupa mesto kosmičkom umu. Pošto je kosmos savršen, takva je i duša pojedinca, a samo ako se veruje suprotno, nastaje iluzija nesavršenstva, čime se uništava harmonija i povezanost unutrašnjeg i spoljašnjeg kosmosa. “Čovek je takav, kakve su mu misli” nije stoga bila samo prazna izreka, već i nepobitni zakon. Ovaj moto je u potpunosti razvio religiozni pokret sastavljen iz više grupacija, nazvan Nova misao (New Thought). Njima možemo da zahvalimo za danas rasprostranjenu ideju o “pozitivnom razmišljanju”. Po ovoj ideji, čoveku se dešavaju razne stvari samo zato što on “veruje” u njih: verujte da vam je dobro i biće vam dobro, ukratko rečeno. Iz ovih ideja su ponikle i razne vrste autosugestivnih metoda lečenja, zajedno s idejom o “životnoj energiji” čiji “harmonični” tok obezbeđuje zdravlje, vitalnost i čak priliv novca. Ove ideje su uticale na Vivekanandinu formulaciju moderne joge, a i bile su mu prilično bliske, s obzirom na polularnost Svedenborga, mesmerizma i ponajviše transendentalizma u bengalskim okultističkim krugovima iz kojih je potekao.

“Potražnja” za okultnim krajem 19. veka

U zapadnim okultističkim krugovima u koje je Vivekananda upao, Indija i Egipat su smatrani za riznice mudrosti i metafizičkog znanja. Više od toga, oni su želeli da učestvuju u tom znanju, a naročito su bili otvoreni za učenje rituala. Teozofsko društvo ih je ostavilo “žednim”, jer se stekao utisak da je sticanje moći i tajnih znanja ograničeno samo na Madam Blavacku i retke odabranike. Vivekananda će upravo dati zapadnjačkim okultističkim krugovima ono što su tražili: konkretna uputstva za konkretne rezultate u praktikovanju duhovnosti i prosvetljenju, i to za sve, a ne samo “odabrane”. Vivekanada će u tu svrhu, morati malo da prilagodi i izmeni učenja hinduizma, što mu nimalo nije teško palo. Može se reći da mu se osladilo da bude u SAD, jer je u suštini na kraju napustio prvobitnu ideju sakupljanja sredstava za humanitarni rad u Indiji i umesto toga odlučio da širi “hinduizam” na zapadu. Biće to veoma specifična verzija “hinduizma”, prilagođena zapadnoj publici. Kako je glatko teklo ovo prilagođavanje, svedoči i Vivekanandino pismo prijatelju i saradniku E. T. Sturdiju (E. T. Sturdy), pisano iz Londona. U tom pismu Vivekananda opisuje posetu dva intelektualno kultivisana duhovna tragaoca, koji su želeli da saznaju koji su rituali njegove vere: 

“Apsolutno je neophodno da oblikujemo neki ritual i da imamo Crkvu. Pod tim mislim da moramo da izmislimo neki ritual što je pre moguće...treba da odemo do biblioteke Azijskog društva ili bi ti mogao da nabaviš za mene knjigu Hemadri Kosha (enciklopedija drevnih religioznih obreda), iz koje možemo da izvučemo šta nam je potrebno, a molim te da doneseš i Upanišade. Smislićemo nešto grandiozno, od rođenja pa do smrti čoveka. Ljudima ne odgovara opušteni filozofski sistem”. 

(Vivekanadina sabrana dela 8: 356-7)

Ove ideje nisu ostvarene na kraju, ali otkrivaju kako je Vivekananda žarko želeo da udovolji svojim poklonicima i kako je oštroumno shvatio da im ne treba “filozofiranje”, već nešto konkretno. Praktikovanje joge je bilo upravo to nešto konkretno, što će odgovoriti težnjama Vivekanandinih poklonika. 

Vivekanandin model četiri joge

Uz malo kolebanja u idejama, Vivekanada je na kraju uspeo da podesi svoju doktrinu tako da zadovolji poklonike. Do rane 1895. njegov glavni zadatak je bio da brani, objasni i potvrdi hinduizam pred američkom publikom, što je činio predstavljajući im bramoistički orjentisani neo-vedantski ezotericizam. Tokom leta 1895. počeo je sa elaboracijom i prenošenjem sinkretičkih učenja i praksi uskom krugu najbližih poklonika. Tokom zime 1895-96 ova učenja predstavlja široj publici. Ima jaku finansijsku podršku, što mu daje poleta da bude smeliji i nametljiviji. Njegova univerzalna religija je prilagodljiva raznim uslovima života i mogu je praktikovati sva četiri, opšta tipa ljudi: racionalni, emocionalni, mistični i radnici. Vivekanada uči o četiri tipa joge koja vode “samorealizaciji”, odnosno “bogorealizaciji”. Četiri tipa joge su: Karma joga (gde čovek shvata svoju božansku prirodu kroz rad i obaveze, Bhakti joga (pojedinac je posvećen ljubavi prema bogu), Raja joga (oboženje kroz kontrolu uma) i Jnana joga (oboženje kroz znanje). Četiri različita puta vode do istog cilja, tj. boga. 

Ova učenja su Vivekanandi donela pravu popularnost, pa je osnovao i učiteljsku bazu u Njujorku. Njegov stenograf Gudvin je sitematiski beležio Vivekanandina predavanja, koja su kasnije uobličena u knjige. Prvo je u februaru 1896. izašla knjiga o Karma jogi, a Raja joga je izašla malo kasnije i odmah bila rasprodata, pa je odmah izdato i drugo izdanje iste godine. U ovom delu Vivekanada je konačno napravio zaokret od neo-vedantskog ezotericizma kao neo-vedanstkom okultizmu. 

Šta je joga?

Onima koji žele detaljniju razradu pojma "joga" i istorije joge, donosim adaptiranu i neznatno skraćenu verziju teksta "Joga, kratka istorija ideje", koju je napisao D. G. Vajt (David Gordon White) u knjizi  "Yoga in Practice". 

Uživajte!

Joga, kratka istorija ideje

Tokom poslednjih decenija joga je postala deo Zeitgeist-a bogatih zapadnih društava, privlačeći domaćice i hipstere, njuejdžere i stare, kulturu tela i korporativnu kulturu, u sinergiji vrednoj više milona dolara. Kao na sve drugo što je prigrlio iz Indije, Zapad na indijsku jogu gleda kao na drevnu, nepromenljivu tradiciju, zasnovanu na otkrovenjima vedskih mudraca koji su, sedeći u pozi lotosa, bili indijski prethodnici vitkih mačkica koje ukrašavaju stranice luksuznih magazina kao što su Yoga Journal i Yoga International. 

Naročito u Sjedinjenim Američkim Državama joga je postala roba. Statistike pokazuju da oko 16 miliona Amerikanaca vežba jogu svake godine. Za mnoge ljude to znači odlazak u joga centar sa podlogama za jogu, odećom za jogu, opremom za jogu, kao i rad u grupama po nadzorom učitelja joge ili trenera. U ovom slučaju, joga se sastoji od režima položaja (asane)—koje se ponekad drže duže, ponekad izvode u brzim sekvencama—često zajedno sa tehnikama kontrole daha (pranajama). Jogijski preduzetnici brendirali su njihove nove stilove vežbanja, od Bikramovih super-vrućih prostorija do studija koji su počeli da nude “dogu”, odnosno vežbanje joge zajedno sa svojim psom. Otvorili su franšize, izumeli logo obeležja, upakovali njihove sisteme vežbanja u sanskritska imena i obavili marketing lajfstajla koji spaja jogu sa lagodnim putovanjima, lekovitim banjama i seminarima istočnjačke duhovnosti.   Bez sumnje, kao najbolji kulturni izvozni proizvod Indije, joga je oblikovana u masovni kulturni fenomen. 

Mnoge joga zvezde, kao i veliki procenat manje slavnih učitelja joge, kombinuju njihov trening sa učenjima o lečenju, duhovnosti, meditaciji i indijskim drevnim joga tradicijama, posebno spisom Izreke o jogi, ili Jogasutre (JS), napisanim na sanskritu. Ovde, oni idu stopama ranijih joga preduzetnika, indijskih gurua koji su doneli “jevanđelje” joge na obale zapada, u periodu čuvenog uspeha Vivekanande krajem 19. i u ranom 20. veku. 

Ali, koje su to drevne indijske tradicije i u kakvom su one odnosu sa modernom posturalnom jogom (Singleton), koju ljudi danas vežbaju širom sveta? Zapravo, joga koja se podučava i vežba danas ima malo toga zajedničkog sa jogom iz JS i drugih drevnih spisa o jogi. Skoro sve naše popularne pretpostavke o teoriji joge nastale su u poslednjih 150 godina, a veoma mali broj današnjih praksi datira od pre 12. veka. Nije ovo bio prvi put da su ljudi “nanovo izmislili” jogu prema svom sopstvenom liku. Svaka grupa, u svakom dobu stvarala je svoju verziju i viđenje joge. Jedan od razloga zašto je ovako nešto bilo moguće je njeno semantičko polje—opseg značenja termina “joga” je tako veliko, a koncept joge tako podatan, da je bilo moguće oblikovati ga u skoro bilo koji oblik prakse ili procesa koji neko odabere. 

Kada se želi definisati tradicija, korisno je prvo utvrditi njene termine. Ovde nastaje problem. “Joga” ima širi opseg značenja nego skoro bilo koja druga reč u celokupnom rečniku sanskrita. Radnja ujarmljivanja životinje, kao i sam jaram, nazivan je joga. U astronomiji, konjukcija planeta i zvezda, kao i sazvežđe, nazivano je joga. Kada neko meša dve različite supstance, to se isto može nazvati jogom. Reč joga je takođe upotrebljavana da se označi uređaj, recept, metod, strategija, čarolija, bajalica, prevara, trik, trud, kombinacija, sjedinjavanje, raspored, pregalaštvo, briga, vrednoća, produktivnost, disciplina, upotreba, primena, kontakt, zbir i rad alhemičara. Ali ni u kom slučaju ovo ne predstavlja iscrpnu listu. 

Tako, na primer, Netra Tantra, kašmirski hinduistički spis iz 9. veka, opisuje nešto što zove suptilnom jogom i transcedentalnom jogom. Suptilna joga nije ništa manje ili više nego telesna tehnika ulaženja i preuzimanja nečijeg tuđeg tela. A u slučaju transcedentalne joge ovaj proces je takav da uključuje nadljudske predatorke, nazvane yoginī (jogistkinje) koje jedu ljude! Jedenjem ljudi, kaže ovaj tekst, jogistkinje konzumiraju grehove tela koji bi ih u suprotnom vezala za mučno ponovno rođenje, i na taj način one omogućavaju “sjedinjenje” (yoga) njihovih pročišćenih duša sa vrhovnim bogom Šivom, sjedinjenje koje je jednako spasenju . U ovom tekstu nema, međutim, reči o položajima ili kontroli daha, glavnim označiteljima joge kakvu danas poznajemo. Da nevolja bude veća, JS i Bagavadgita (BG), iz perioda od 3. do 4. veka, dva najviše navođena pisana izvora “klasične joge”, gotovo zanemaruju položaje i kontrolu daha, svaki od njih posvećuje ovim radnjama ukupno manje od deset stihova. U ovim tekstovima više se brine o problemu ljudskog spasenja, ostavrenom kroz teoriju i praksu meditacije (dhyāna) u JS i kroz koncentraciju na boga Krišnu u BG.

Indijske osnove teorije i prakse joge

Očigledno ovde nedostaje karika. Postoji rascep između drevne, “klasične” joge i tradicije joge, kakva je nama poznata. U cilju da razumemo prekinutu vezu između nekada i sada, bilo bi dobro da se vratimo unazad, do najranijih upotreba termina joga, koje ćemo nači u tekstovima mnogo starijim od JS i BG. Ovde mislim na indijske najranije spise, Vede. 

U Rg Vedi, iz oko 15. veka pre Hrista,  joga je značila, pre svega, jaram koji je stavljan na tegleću životinju—vola ili konja—da bi je ujarmili za plug ili kočiju. U istom spisu vidimo širenje značenja ovog pojma putem metonimije, tako što se “joga” primenjuje da označi celo prevozno sredstvo, ili “aparat” ratničke kočije: sam jaram, grupu konja ili volova i samu kočiju sa remenjem i uzdama. I, budući da su takve kočije uprezane (yukta) u vreme rata, važna vedska upotreba termina joga bila je “ratno vreme”, u suprotnosti sa ksema, “vremenom mira”. 

Vedsko čitanje joge kao nečije kočije ili opreme usadilo se u ratnu ideologiju drevne Indije. U Mahabharati, “nacionalnom epu” iz 200. do 400. godine pre Hrista, čitamo najranije ispričane apoteoze herojskih boraca u kočijama. To je bio, kao i grčka Ilijada, ep o bici, pa je tako u njemu bilo prigodno veličanje ratnika koji je umro boreći se sa naprijateljem. Ono što je zanimljivo, u smislu istorije termina joga, je da u ovim kazivanjma, za ratnika koji je znao da će umreti govorilo se da će postati yoga-yukta, doslovno “upregnut jogom”, gde “joga” opet znači kočija.  Ovog puta, međutim, nije bila ratnikova lična kočija ta koja će ga odneti na najviša nebesa, posebno čuvana za bogove i heroje. To je bila zapravo nebeska “joga”, božanska kočija, koja ga je nosila nagore u bljesku svetla i kroz sunce, pa dalje na nebesa bogova i heroja. 

Ratnici nisu bili jedine ličnosti vedskog doba koje su imale kočije nazvane “joga”. Za bogove se, takođe, govorilo kako kruže nebesima, kao i izmežu zemlje i nebesa na jogama. Dalje, vedski sveštenici, koji su pevali vedske himne, doživljavali su svoje delanje kao jogu ratničke aristokratije, koja im je bila patron. U njihovim himanama, oni opisuju sebe kao da “uprežu” svoje umove za pesnička nadahnuća i tako putuju—makar samo pomoću svojeg umnog oka ili saznajnog sistema—preko metaforičkih razdaljina koje su razdeljivale svet bogova od reči njihovih himni. Upečatljiva slika njihovih pesničkih putovanja nalazi se u stihu iz kasne vedske himne, u kojoj pesnici-sveštenici opisuju sebe kao “upregnute” (yukta) i kako stoje na rudama svojih kočija dok jurišaju kosmosom u potrazi za vizijom.

Najraniji postojeći sistematski pisani podatak o jogi i most od ranijih vedskih opotreba termina, nalazimo u hindusitičkom tekstu Kathaka Upanisad (KU), koji datira iz oko trećeg veka p. n. e. U njemu, bog Smrti otkriva mladom asketi pod imenom Naciketas ono što je nazvano “celokupnim joga postupkom”. U toku svog podučavanja, Smrt poredi odnos između ja (self), tela, intelekta i tako dalje, sa odnosom između onoga koji se vozi kočijama, njegove kočije, kočijaša, itd. (KU 3.3-9), poređenje koje se približava onom napravljenom kod Platona. Tri elementa ovog teksta postavljaju osnove za mnogo toga što će činiti jogu u vekovima koji će uslediti. Prvo, on uvodi neku vrstu jogijske fiziologije, nazivajući telo “utrđenjem sa jedanaest kapija” i evocirajući “osobu veličine palca” koja, obitavajući u njemu, biva obožavana od strane svih bogova (KU 4.12; 5.1,3). Drugo, on izjednačuje pojedinačnu osobu iznutra sa univerzalnom Osobom (purusa) ili apsolutnim Bićem (brahman), tvrdeći da je to ono što održava život (KU 5.5, 8-10). Treće, on opisuje hijerarhiju umno-telesnih činilaca—čula, uma, intelekta, itd. —koji čine osnovne kategorije Samkhya filozofije, čiji metafizički sistem čini temelj joge u JS, BG i drugim tekstovima i školama (KU 3.10-11; 6.7-8). Budući da su ove kategorije bile hijerarhijski raspoređene, ostvarivanje viših stanja svesti bilo je, u ovom ranom kontekstu, izjednačavano sa uspinjanjem kroz nivoe spoljnjeg prostora; tako u ovoj i drugim raznim Upanišadama nalazimo takođe koncept joge kao tehnike za “unutrašnje” i “spoljašnje” uzdizanje. Ovi isti izvori takođe uvode i akustične bajalice ili formule (mantra), među kojima je najistaknutiji slog OM, akustični oblik vrhovnog bramana (brahman). U vekovima koji su usledili, mantre će progresivno biti uključivane u jogijsku teoriju i praksu, u srednjovekovnikm hindusitičkim, budističkim i đainističkim Tantrama, kao i u Joga Upanišadama. 

Nakon ovog ključnog perioda, oko trećeg veka p. n. e, pisano spominjanje joge se umnožava ubrzano u hinduističkim, đainističkim i budističkim izvorima, dostižući kritičnu masu nekih sedam stotina do hiljadu godina kasnije. Upravo tokom ovog početnog cvetanja većina najtrajnijih principa teorije joge —kao i mnogi elementi prakse joge—bili su je izvorno formulisani. Kako se ide prema kraju ovog preioda, vidi se pojavljivanje najranijih sistema joge, u JS; u spisima budističke Yogācāra škole (3. do 4. vek) i u Budagošinom  Visuddhimagga (4. do 5. vek); i u Yogadrstisamuccaya spisu đainističkog autora Haribhadre (8. vek). Iako JS mogu biti neznatno kasnije od Yogācāra kanona, ova gusto raspoređena serija izreka je tako izuzetna i razumljiva za svoje vreme, da se često navodi kao “klasična joga”. Poznata je i kao pātañjala yoga (Patanjđalijeva joga), u čast njenog pretpostavljenog sastavljača Patanjđalija. 

Škola mahajana budizma Yogācāra (“Praksa joge”) bila je prva budistička tradicija koja je koristila pojam joga da označi svoj filozofski sistem. Poznata i kao Vijñānavāda (“Doktrina svesti”), Yogācāra je ponudila sistematsku analizu opažanja i svesti  zajedno sa skupom meditativnih disciplina osmišljenih da odstrane saznajne greške koje sprečavaju oslobađanje od mučnog postojanja. Osmočlana meditativna praksa škole Yogācāra nije sama po sebi nazivana jogom, već radije meditacijom “smirenosti” (śamatha) ili “uvida” (vipaśyanā).  Yogācāra analiza svesti ima mnoge zajedničke tačke sa manje ili više istovremenim JS, pa ne može biti sumnje da je po pitanju joge dolazilo do međusobnih uticaja koji su prevazilizali religiozne granice. 

Đaini su bili poslednja od velikih indijskih religioznih grupa koje su koristile pojam joga da označe bilo šta  što izdaleka podseća na “klasična” određenja joga teorije i prakse. Najranija đainistička tumačenja joge objašnjavala su je kao “aktivnost tela, govora i uma. Kao takva, joga je za Đaine predstavljala zapravo prepreku na putu oslobođenja. Jogu kao takvu je moguće prevazići samo primenom ajoge (ne-joge, ne-delanja), odnosno kroz meditaciju  (jhāna; dhyāna), asketizam i druge postupke čišćenja, koji poništavaju rezultate prethodne aktvnosti. Najraniji sistematski spis đaina o jogi, Yogadrstisamuccaya, napisan je pod jakim uticajem JS, ali je ipak zadržala dosta od ranijih shvatanja joge. 

Čak i pošto je termin joga počeo učestalo da se pojavljuje u spisima između 300 g. p. n. e. i 400 g. n. e, njegovo značenje bilo je prilično klizno. Tek u kasnijim vekovima joga je sistematizovana, od strane hinduista, budista i đaina. Početkom 5. veka, međutim, suštinski principi joge bili su ustanovljeni. To su:

1. Joga kao analiza opažanja i saznavanja, koji su zapravo disfunkcionalne prirode i čine osnovu patnje, a čije rešavanje predstavlja cilj indijske filozofije. Mnoge joga tradicije su soteriologije, doktrine spasenja, koje imaju za cilj oslobođenje od patnje i ponovnog kruga rađanja (samsāra). 
2. Joga kao podizanje i širenje svesti. Putem analitičkog ispitivanja i meditacijom, niži mehanizmi saznavanja su potisnuti i oslobađaju prostor višim nivoima opažanja. Rast svesti je shvaćen kao “fizički” uspon svesti kroz sve više nivoe kosmičkog prostora. Obraćanje pažnje na disanje je jedna od karakteristika ove teorije. Ātman, termin za “sopstvo” ili “dušu” u klasičnim Upanišadama, etimološki je povezan sa sanskritskom rečju koja označava disanje. 
3. Joga kao put ka sveznanju. Kada jogi postigne pravo opažanje, kada shvati kakva je stvarnost iza obmanjujućih ograničenja koja postavljaju zabludeli um i čula, onda više nema ograničenja i prepreka za njegovu svest. Jogi postaje svestan prošlosti i budućnosti, udaljenih mesta, pa čak i mesta nevidiljivih oku. 
4. Joga kao tehnika ulaženja u druga tela, manifestacije kroz više tela i postizanja natprirodnih mogućnosti. Klasično indijsko shvatanje opažanja je bilo slično starogrčkom: ono ne nastaje u mrežnjači oka, već na obrisima posmatranog predmeta. Na primer, kada neko gleda drvo, zrak opažanja koji je odaslan iz njegovog oka oblikuje se prema površini drveta. Zrak vraća sliku drveta u oko posmatrača, koje je povezano sa umom i, dalje, sa svešću. U slučaju jogičkog opažanja, postupci joge pojačavaju ovaj proces i u nekim slučajevima uspostavljaju neposrednu vezu sa posmatranim predmetom, tako da jogi ne samo da vidi predmet, već i kroz njega, i tako shvata njegovu suštinu. Odavde je bio potreban samo još jedan korak to shvatanja jogija kao nekog ko može fizički da stupi u nečije telo. Ovo je postupak koji leži u osnovi tantričke “suptilne joge”, opisane ranije u ovom tekstu. Najranija pominjanja osoba nazvanih jogijima u indijskoj literaturi, srećemo u Mahabharati, u pričama o hinduističkim i budističkim asketama, koji preuzimaju tuđa tela i to pomoću zrakova koje odašilju iz svojih očiju. Ep govori i o tome da jogi može da zauzme na ovaj način i više hiljada tela u isto vreme i “hoda svetom unutar svih njih”. 

Joga u tantri

U tantri, nije više cilj da onaj koji se bavi jogom bude oslobođen mučnog postojanja, već radije samo-oboženje: postajanje božanstvom, koje je predmet meditacije. U egzoteričkoj tantri koriste se vizualizacija, rituali, obožavanje i mantre kao način ostvarivanja nečijeg poistovećivanja sa apsolutnim. U kasnijoj, ezoteričkoj tantričkoj tradiciji, širenje svesti na božanski nivo je neposredno pokrenuto konzumacijom zabranjenih supstanci: sperme, menstrualne krvi, izmeta, mokraće, ljudskog mesa i sličnog. Menstrualna krv je smatrana najmoćnijom od ovih supstanci i do nje se dolazilo kroz seksualni kontakt sa ženskim tantričkim partnerkama. Različito nazvane—yoginīs, dākinīs ili dūtīs, one su u idealnom slučaju pripadale ženama nižih kasta, koje su smatrane zaposednutim od strane tantričkih boginja, ili samim boginjama. U slučaju onih koje su nazivali yoginī, radi se o istim boginjama koje smo spomenuli već, i koje su jele svoje žrtve u praksi “transcedentalne joge”. Bilo konzumacijom njihovih polnih izlučevina ili kroz prosvetljenje orgazma u seksu sa njima, tantrički jogiji su mogli da dostignu transcendentalne nivoe svesti. 

Hatha joga

Nov sistem joge, hatha joga, pojavljuje se kao sistem oko 10. i 11. veka, u tekstovima poput Yogavāsistha i Goraksa Śataka. I dok su do tog vremena čakre, nadiji i kundalini već pominjani, hatha joga je bila ta koja je počela jogičko telo da shvata kao pneumatski, hidraulički i termodinamički sistem. Praksa kontrole daha postaje posebno razrađena. Hatha joga telo shvata i kao hidraulični sistem, u kojem životne tečnosti mogu biti kanalisane nagore i istovremeno rafinisane. Tako sperma jogija koja leži u sklupčanom telu kundalini zmije u donjem stomaku, biva zagrejana kroz pranajamu, ponavljano širenje i skupljanje perifernih kanala. Probuđena kundalini se ispravlja i ulazi u sušumnu, središnji kanal koji teče duž kičmenog stuba sve do lobanje. Podstaknuta jogijevim vrelim disanjem, kundalini se penje na gore, probadajući svaku od čakri na svom putu. Pritom se oslobađa velika toplota  koja spermu u telu kundalini polako transformiše u božanski nektar besmrtnosti, koji jogi na kraju pije iz “pehara” svoje sopstvene lobanje. On tako postaje besmrtan, nepovrediv, opremljen natrirodnim moćima, odnosno bog na zemlji.

Kada je u pitanju moderna, posturalna joga, najveće zaveštanje hatha joge je kombinacija položaja (asana), kontrole daha (prānāyāma), ključeva (bandha) i pečata (mudrā), koja čini njenu praktičnu stranu. Ovi postupci izdvajaju telo jogina od spoljašnjeg sveta, tako da ono postaje hermetički zatvoren sistem u kojem vazduh i tečnosti teku na gore, protivno normalnom toku nadole. Često, sistem hatha joge je “joga šest članova”, što je razlikuje od “joge osam članova” koju srećemo u JS. Ono što oba sistema imaju jedan s drugim zajedničko (kao i sa sistemima joge u kasnim klasičnim Upanišadama, kasnijim Joga upanišadama i svim budističkim sistemima joge), jesu—položaj, dah i tri nivoa meditativne koncentracije koja vode do samādhi-ja. U sistemu JS, ovih šest postupaka imaju kao prethodnike još postupke ograničenja ponašanja i ritualnih obaveza (yama i niyama). Đainski sistem je takođe osmočlani. Do vremena spisa Hathayogapradīpikā (poznatog i kao Hathapradīpikā) , spisa iz 15. veka, ova razlika je bila kodifikovana, pa je tako hatha joga, koja vodi oslobođenju tela (jīvanmukti), postala inferiorna vrsta joge u odnosu na Rāja jogu, meditativnu tehniku koja kulminira prestankom patnje, kroz rastelovljeno oslobođenje (videha mukti). 

Ovde je važno napomenuti da do kraja drugog milenijuma nigde nije bilo detaljnih opisa asana. U tom smislu, netačna je svaka tvrdnja da su skulpturalne predstave figura sa prekrštenim nogama predstave jogičkih položaja. To se odnosi i na čuvene figure na glinenim pečatima iz Doleine Inda,  iz trećeg milenijuma pre naše ere.

Nath jogini

Svi najstariji spisi na sakskritu o hatha jogi pripisani su Gorakši (12. ili 13. vek), osnivaču religioznog reda Nath jogina, ili jednostavno—jogina. O Gorakši se malo zna, ali je njegovo ime tako prestižno, da su mu pripisani mnogi značajni tekstovi hatha joge, čak i ako su nastali vekovima nakon njegovog života. On i njegovi učenici pisali su i mističnu poeziju, koja donosi žive opise jogičkog tela, čiji se unutrašnji “pejzaž” poistovećuje sa važnim planinama, rečnim sistemima i ostalim geografskim pojavama u Indiji, kao i sa imaginarnim svetovima. 

Za Nath jogine se smatralo da poseduju natprirodne moći, pa su u literaturi često predstavljani kao protivnici kraljevića i kraljeva, čije dvorove i hareme zaposedaju koristeći svoje natprirodne moći. I istorijski podaci govore da su Nath jogini nekada bili ti koji su rušili tirane i dovodili nove kraljeve na presto. Svi veliki mogulski kraljevi su kontaktirali sa njima, tražeći afrodizijake, proricanje sudbine i slično. Istina i predanja se prepliću, ali svakako je sigurno da su Nath jogini imali veliku moć. 

Nath jogini su zanimljivi kao pripadnici prvog reda asketika koji se latio oružja i organizovao u borbene odrede. U 18. veku ovi jogi ratnici brojali su čak stotine hiljada duša! Ovi dobro obučeni borci davali su se u najam kod mogulskih careva, indijskih radža i Istočnoindijske kompanije. Međutim, često su se otimali kontroli i postali pretnja vlasti. 

Od davnina, smatra se da Nath jogiji poseduju natrpirodne moći i da mogu biti uzrok bolesti, gladi, nesreće i smrti. Čak i danas u zabačenim selima Indije i Nepala, roditelji plaše nevaljalu decu preteći kako će “doći jogi i ukrasti ih”. Za ovo možda postoji i istorijsko objašnjenje: skoro do modernih vremena, osiromašeni seljani su prodavali decu jogijskim redovima, kao prihvatljivu alternativu sigurnoj smrti od gladi.

Joga upanišade

Joga Upanišade su kolekcija 21 srednjovekovne reinterpretacije takozvanih Upanišada, to jest spisa kao što je Kathaka Upanisad, spomenuta ranije. Njen sadržaj bavi se metafizičkim korespondencijama univerzalnog makrokosmosa i telesnog mikrokosmosa, meditacije, mantre i tehnika jogičkih postupaka. I dok njihov sadržaj predstavlja derivat tantričkih i tradicija Nath jogina, njihova originalnost leži u vedantskoj, nedualističkoj metafizici.  Najraniji radovi ovog korpusa, posvećeni meditaciji nad mantrama, posebno nad mantrom OM, akustičnim izrazom apsolutnog brahmana, nastali su u severnoj Indiji  između 9. i 13. veka. Između 15. i 18. veka, južnoindijski bramani su dobrano proširili ova dela, uključujući u njih dosta elemenata hinduističkih tantri,  hatha joga tradicije Nath jogija, zajedno sa kundalini, jogičkim asanama i unutrašnjom “geografijom” jogičkog tela. 

Moderna joga

U Kalkuti, intelektualnom centru Indije, u 19. veku počeo je da se pojavljuje novi tip “svetog čoveka”, među reformatorima i borcima za nezavisnost. Značajan trenutak je objavljivanje romana Ānandamath, 1882. godine, koji rehabilituje lik askete-borca protiv strane okupacije. U narednim godinama mnogi bengalski reformatori odevaju se u tipične žute odore indijskih svetaca iz prošlosti, odbacujući zapadnjačku odeću. Najpoznatiji među njima je Vivekananda, otac moderne joge (De Michelis). Tu je i Aurobindo, politički borac i kasniji jogin. Dok drugi joga gurui  prve polovine 20. veka nisu imali nikakve očigledne političke namere, dali su značajan doprinos širenju “jevanđelja” joge na Zapad. Među njima je Jogananda, autor “Biografije jogija”, kao i Šivananda, koji je bio neko vreme guru Mirčea Elijadea. Tu je Kuvalajananda, koji se posvetio modernim naučnim istraživanjima blagodeti joge. I konačno, Krišnamačarija, guru trojice hatha joga učitelja koji su najzaslužniji za popularizaciju posturalnih oblika joge u 20. veku. 

Vivekanandina rehabilitacija onoga što je on nazavao “radža joga” je značajna, zbog motiva, uticaja i sadržaja. Tražeći načina da zemljake odvrati od onoga što je nazvao “religijom kuhinje”, Vivekananda je posegao za jogom kao nečim simboličnim, izvorno indijskim, nesektaškim i filozofskim, što bi moglo da ujedini indijsku naciju. Smatrao je, pritom da joga nije samo namenjena Indiji, već i celom svetu. Za Vivekanandu, ovako definisana joga bila je joga opisana u JS, što je shvatanje koje je preuzeo od teozofkinje Madam Blavacke, koja je imala značajne sledbenike u Indiji kasnog 19. veka. Postigavši legendarni uspeh na Svetskom parlamentu religija u Čikagu, Vivekananda je ostao u SAD veći deo sledeće decenije (umro je 1902.), držeći predavanja i pišući o JS.  Njegova idiosinkretska interpretacija JS bila je visoko u skladu sa religioznošću tog perioda, koja je izraz nalazila u Indiji kao racionalna duhovnost Neo-vedante. Tako je Vivekananda definisao radža jogu kao kontemplativni put ka samorealizaciji, u kojoj je sopstvo koje se realizuje vrhovno sopstvo, apsolutni brahman ili bog-sopstvo unutar čoveka. Vivekananda je odbacivao hatha jogu i asane, pa su one kasnije tek postigle popularnost na zapadu. Treba znati da je u tadašnjoj Indiji tradicija hatha joge bila izgubljena, sve dok nisu objavljena brojna izdanja kasnih hatha joga tekstova, za šta je zaslužno Teozofsko društvo. Veliki Krišnamačarija je zato otišao na Tibet u potragu za pravim praktikantima tradicije za koju je on smatrao da je u Indiji izgubljena. Jedan od prvih praktikanata hatha joge na zapadu, Teo Bernar, umro je na Tibetu u 30-im godinama 20. veka, upravo tražeći izgubljeni jogički “gral”. 

Šta god da je Krišnamačarija našao na Tibetu, joga koju je on kasnije podučavao kao učitelj u palati u Majsoru, bila je eklektični spoj hatha joge, britanske vojne kalistenike, kao i regionalnih gimnastičkih i rvačkih tradicija (Sjoman). Početkom 50-ih, njegovi učenici, Ajengar, Patabi Džois i Desikačar, uveli su varijacije i definisali ono što zovemo jogom danas na zapadu. 

U poslednjim decenijama do danas, joga je transformisana još mnogo puta, udruživana sa halucinogenim drogama, postupcima “nameštanja” čakri, upotrebom kristala i sličnim novotarijama. Indijci su, zabrinuti time šta se dešava sa njihovim kulturnim nasleđem pokrenuli razne postupke. Jedan od njih je i Digitalna biblioteka tradicionalnog znanja, koja je osnovana u Indiji da spreči strane preduzetnike da prisvajaju i patentiraju indijsku tradiciju kao njihove lične izume. Ovo je pokrenuto događajem u kojem su SAD izdale patent na 26 asana Bikramu Čaudriju. S obzirom na veliki opseg teroija i praksi navedenih u ovom tekstu, Indijci će imati puno posla u zaštiti svog ogromnog nasleđa. 


Izbor iz literature:

Alter, Joseph S. (2004). Yoga in Modern India: The Body between Science and Philosophy, Princeton university Press. 

De Michelis, Elizabeth (2004). A History of Modern Yoga. Patañjali and Western Esotericism, Continuum. 

Pinch, William (2006). Warrior Ascetics and Indian Empires, Cambridge university Press. 

Singleton, Mark (2010). Yoga Body: the Origins of Modern Posture Practice. Oxford university Press. 

Sjoman, N. E. (1996). The Yoga Tradition of the Mysore Palace. Abhinav Publications. 

White, David Gordon (1996). The Alchemical Body: Siddha Traditions in Medieval India. University of Chicago Press. 

——— (2003). Kiss of the Yoginī. “Tantric Sex” in its South Asian Contexts. University of Chicago Press. 

——— (2009). Sinister Yogis. University of Chicago Press. 

"Prava" nad jogom

Tekst: Mira Nanda (Meera Nanda)＊

Prevod: Nikola Pešić

Tipičan čas joge

Joga je za severnu Ameriku isto što i Mekdonalds za Indiju: i jedno i drugo su odomaćeni strani implanti. Gde god da ste danas u SAD, sigurno je da ćete u komšiluku nabasati na klub, spa centar, pa čak i crkve ili sinagoge koje nude časove joge. Oko 16 miliona Amerikanaca bavi se nekom vrstom joge, prvenstveno kao delom programa vežbanja i fitnesa. Pritom, kada prosečni Amerikanci pričaju o jogi, uglavnom misle na telesnu, ili hatha jogu, koja podrazumeva istezanje, disanje i telesne položaje, tj. asane. Cvetaju mnogi stilovi posturalne joge (joge u kojoj je naglasak na položajima, tj. asanama, prim.prev.), koju su promovisali učitelji indijskog porekla, uključujući Ajengar (Iyengar) i Šivananada (Sivananada) škole, Aštanga vinjasa ili “power” jogu Patabija Džoisa (Pattabhi Jois), kao i vrelu jogu (“hot yoga”) koju je nedavno patentirao Bikram Čaundri (Bikram Chaudhary). Meditativniji oblici joge, koje promovišu učenici Vivekanande (Vivekananda), Šivanande (Sivananda) i drugih, manje su popularni. Naklonost Amerikanaca prema posturalnoj jogi, u odnosu na meditativnu, nije uopšte samo njima svojstveno: u Indiji, takođe, stotine miliona prate Babu Ramdeva (Baba Ramdev), koji podučava čistu, medikalizovanu jogu, gde je naglasak na izvođenju asana. 

Velikim delom, industrija joge u SAD ne krije poreklo onoga što propoveda. Naprotiv, u zemlji koja je tako mlada i u stalnoj promeni, pretpostavljena drevnost joge (“sistem vežbanja star 5000 godina”, itd.) i njena veza sa istočnjačkom duhovnošću, postala je deo prodajnog rečnika. Tako su klanjanja uz “namaste”, izgovaranje “om”-a i pevanje mantri na sanskritu, postali deo iskustva bavljenja jogom u Americi. Mnogi joga studiji koriste klasičnu ili kirtan muziku, mirišljave štapiće, “om” znakove i druge prateće detalje potkontinenta, kako bi stvorili pogodnu “duhovnu” atmosferu. Škole Ajengar joge počinju časove himnom Patanđaliju (Patanjali), sastavljaču Jogasutri iz 2. veka n.e., a čak postavljaju i njegove svete figurine. Ova hinduizacija nije samo dekorativne prirode, budući da instruktori joge moraju da proučavaju hinduističku filozofiju i spise, kako bi dobili licencu za podučavanje joge. 

Neko bi mogao da pomisli da ogromna popularnost joge i hinduizacija gode srcima hinduističkih imigranata u SAD. Ali u suštini, glavna organizacija koja zastupa hinduističke interese u SAD-u, “Hinduistička Američka fondacija” (HAF), nimalo se ne ponosi time. Naprotiv, nedavno je optužila američku industriju joge da je “ukrala” jogu od hinduzima. Milioni Amerikanaca su šokirani kada shvate da čine “krađu intelektualne svojine” svaki put kada urade neku asanu, jer ne priznaju da su dužnici “roditeljske tradicije joge”. Koosnivač HAF-a i njihov glavni glasnogovornik, Asem Šukla (Aseem Shukla), hrabri sada svoje sunarodnike hinduse da “uzmu nazad jogu i zatraže zaštitu intelektualne svojine njihovog duhovnog nasleđa. 

Učesnici kampanje “Uzmi nazad jogu” nisu nimalo impresionirani rastućom vidljivošću hinduističkih simbola i rituala u jogijskim i drugim kulturnim institucijama u SAD. Oni još uvek strahuju od “hindu-fobije” koja vreba iza svakog ugla. Oni žele da Amerikanci, kada pomisle na hinduizam, pomisle na Jogasutre Patanđalija, kao i velike Vede, umesto starih stereotipova, poput kastinskog sistema, krava i karija. Oni bi želeli da se hinduizam, parafraziraću Šuklu (Shukla), manje povezuje sa “svetim kravama nego sa gomukasanom (gomukhasana), što se odnosi na zahtevnu asanu; manje da se povezuje sa “živopisnim i neugodnim lutajućim saduima”, nego sa “Patanđalijevom duhovnom inspiracijom”. Izgleda da ova kampanja povraćaja joge ima manje veze sa jogom nego sa čudnom mešavinom potrebe hinduističke dijaspore da se brani i preteranog shvatanja savršenstva elitnih, sanskritskih aspekata hinduističke religije i kulture. 

Debata pod nazivom “Ko je vlasnik joge?”, privukla je pažnju javnosti kasno u novembru, kada ju je New York Times stavio na naslovnu stranu broja. Ali sama debata počela je ranije ove godine, blogerskim ratom između Šukle iz HAF-a i njuejdž gurua Dipaka Čopre (Deepak Chopra), koji je na internetu, kao domaćin, prezentovao Washington Post. Šukla se žalio na jogijski establišment, jer poriče svoje hinduističko poreklo, istovremeno zarađujući bogatstvo na hinduističkim idejama i praksama. Čopra, koji odbacuje etiketu hinduizma i opisuje sebe kao “advaita vedantistu”, izjavio je da hinduizam nema autorska prava nad jogom. On tvrdi da je joga postojala u “svesti i samo u svesti” mnogo pre hinduizma, kao što su vino i hleb postojali pre poslednje večere Isusa Hrista, implicirajući da hindusi imaju prava na jogu isto koliko i hrišćani imaju prava nad hlebom i vinom. Šukla je nazvao Čopru “filozofskim profiterom” koji ne poštuje svoje hinduističko nasleđe, dok je Čopra optužio Šuklu i njegovu fondaciju da su hinduistički fundamentalisti.

Ni večna, ni vedska
Ova “debata” je zapravo nastala zbog dva podjednako fundamentalistička pogleda na istoriju hinduizma. Cilj u njenoj osnovi je da se povuče neprekinuta linija koja povezuje jogijske položaje 21. veka sa skoro 2000 godina starim Jogasutrama i da se sve to poveže sa navodno 5000 godina starim Vedama. Jedina razlika je u tome što Čopra tvrdi da je joga postojala pre hinduizma, dok Šukla i HAF žele da čitavih pet milenijuma pripišu slavi hinduizma. Za Čopru, joga je deo “bezvremene istočnjačke mudrosti”, dok su za HAF “joga i Vede sinonimi, večni koliko i savremeni”.

Istina je da joga, kakvu danas poznajemo, nije ni “večna”, ni sinonim za Vede ili Jogasutre.  Narotiv, moderna joga je rođena u kasnom 19. i ranom 20. veku. Ona je dete renesanse hinduizma i indijskog nacionalizma u kojima su zapadnjačke ideje o nauci, evoluciji, eugenici, zdravlju i fizičkoj spremnosti igrale podjednako važnu ulogu kao i “tradicija”. U obimnoj hibridizaciji na više nivoa, koja se odigrala tokom ovog perioda, spiritualni aspekti joge i tantre bili su racionalizovani, velikim delom pod uticajem teozofskih ideja “duhovne nauke”, koje je u Indiji podsticalo Teozofsko društvo (poreklom iz SAD i bazirano u Indiji), a koje je Vivekananda, vođa renesanse joge, internalizovao. 

S druge strane, telesni aspekti joge hibridizovani su sa metodama vojne obuke, gimnastike i bodibildinga, uvezenim iz Švedske, Danske, Engleske i drugih zapadnih zemalja.  Ove inovacije su kreativno bile nakalemljenje na Jogasutre – koje je Agehananda Barati (Agehananda Bharati), hindusitički monah i mistik, rođen u Austriji, opisao kao “kanon joge za ljude koji prihvataju bramansku teologiju” – sa ciljem da se stvori tradicija duga 5000 godina, koja zapravo ne postoji. Tvrdnje HAF-a su, dakle, deo lažne kampanje koja se vodi tokom većeg dela 20. veka.

Nasuprot uvreženom mišljenju, velika većina asana koje podučavaju moderni joga gurui nije opisana ni u jednom drevnom tekstu. Vede , izuzeno orjentisane prema ritualima (yagna), ne kažu ništa o Patanđalijevoj potrazi za doživljajem čiste svesnosti. Čak i Patanđali, od 195 sutri koje čine Joga sutru, posvećuje jedva 3 kratke sutre asanama. Mahabharata spominje asane samo dvaput u skoro 900 slučajeva kada pominje jogu,  a Bagavad Gita in ne spominje uopšte.

Postoje, naravno, tekstovi koji se bave hatha jogom. Ali njihovi autori su upravo oni prljavokosi, pepelom namazani “zastrašujući” sadui, koje HAF želi da progna iz zapadnjačke imaginacije. Ako bilo koja hinduistička tradicija, zapravo, može da polaže prava na posturalnu jogu, to su onda ovi čarobnjaci, alhemisti i tantrici, koji poriču kaste, puše marihuanu, obožavaju Šivu i Šakti, slobodni su u seksu i bave se stočarstvom, grnčarijom i sličnim. Oni su svoja tela stavljali na razne muke, ne u želji da prevaziđu materijalni svet, već da dobiju magične moći (siddhis), kako bi kontrolisali svoja tela i ostatak materijalnog sveta.

Krišnamačarija: veza
Problem za istoričare moderne joge sastoji se u tome da čak i ovi srednjovekovni tekstovi hatha joge opisuju samo mali deo modernih joga položaja koji se danas uče – samo Ajengarova knjiga “Light on Yoga”  podučava u 200 asana. Tekst iz 14. veka, “Hatha Yoga Pradipika” nabraja samo 15 asana, kao i tekstovi iz 17. veka “Gheranda Samhita” i “Shiva Samhita”.

 Buduću da ima tako malo drevne tradicije na koju bi se moglo osloniti, izmišljaju se i promovišu nepotvrđene priče o “drevnim, ali sada izgubljenim” tekstovima. Aštanga vinjasa sistem Patabija Džoisa, na primer, navodno je zasnovan na rukopisu na palminom listu, nazvanom “Yoga Kurunta”, koji je Džoisov učitelj, čuveni majstor joge, T. Krišnamačarija (T. Krishnamacharya) (1888-1989), iskopao u biblioteci u Kalkuti. Ali ovaj rukopis su, tako ide priča, pojeli mravi, a danas ne postoji ni jedna jedina njegova kopija.  Drugi “drevni” tekst, “Yoga Rahasya” – kojoj isto niko nije mogao da uđe u trag – navodno je bila izdiktirana Krišnamačariji u transu, od strane duha predaka, koji je mrtav već skoro milenijum. Takve su osnove na kojima počivaju intelektualna prava hinduizma nad jogom.

Dalje, nova istraživanja iznela su na svetlo dana intrigantne istorijske dokumente i usmene iskaze koji pojačavaju sumnju u “drevnu” naslednu liniju Aštanga vinjasa joge Patabija Džoisa i Ajengarove joge. I Džois i Ajengar  su učili od Krišnamačarije tokom kasnih 30-ih godina 20. veka, dok je vodio salu za jogu (yogasala) u krilu Palate Jaganmohan, čiji je vlasnik bio Maharadža od Majsora, Krišnaradža Vadijar IV (Krishnaraja Wodeyar IV) (1884-1940). Maharadža je takođe bio i veliki kulturni inovator, usvajao je pozitivne novotarije sa Zapada i uključivao ih u svoje socijalne programe. Promovisanje fizičke kulture je bilo njegova strast, a pod njegovom vlašću Majsor je postao košnica preporoda fizičke kulture u celoj zemlji. On je unajmio Krišnamačariju, prvenstveno da podučava mlade kraljeviće, ali je finansirao i njegova putovanja, zajedno sa štićenicima, kako bi širom potkontinenta obavljali demostracije joge. Kao rezultat toga došlo je do ogromne, popularne obnove joge.

Scena iz dokumentarca "Breath of The Gods" koja prikazuje

vreme stvaranja moderne joge u palati Majsoru

Kraljevska porodica u Majsoru, zapravo, ima dugu istoriju zanimanja za hatha jogu: maharadžin predak, Mumadi Krišnaradža Vadijar III (Mummadi Krishnaraja Wodeyar III) (1799-1868), je taj kojem se pripisuje sastavljanje izvrsno ilustrovanog rukopisa “Sritattvanidhi”, koji je otkrio švedski student joge (zapravo Amerikanac švedskog porekla, osim toga i sanskritolog, prim.prev.) Norman Sjoman, tek tokom sredine 80-ih godina prošlog veka. Sjoman i Mark Singlton (Mark Singleton), naučnik koji predaje u SAD i koji je intervjuisao mnoge koji su bili u vezi sa palatom u Majsoru tokom njenog zlatnog doba u 30-im godina, veruju da je klica moderne joge potekla iz inovativnog stila teksta “Sritattvanidhi”. Krišnamačarija je bio upoznat sa tim tekstom i vršio je inovacije dodavajući mu raznolike elemente zapadnjačke gimnastike i sistema vojne obuke. Zanimljivo je da je Sjoman pronašao i priručnik zapadnjačke gimnastike koji je bio na raspolaganju Krišnamačariji – iz kojeg je dosta toga, kako Sjoman tvrdi, Krišnamačarija uvrstio u svoja učenja. Singlton tvrdi, pritom, kako je najmanje 28 vežbi uvrštenih u danski priručnik, popularan u ono vreme, “iznenađujuće slično (česo istovetno) joga položajima koje popularišu Patabi Džois i Ajengar u svojoj knjizi “Light on Yoga”.  I ovoga puta, veza je Krišnamačarija.

Zaglušujući povici HAF-a o zapadnjačkoj “krađi” joge, danas prikivaju  ogromno ukrštanje i hibidizaciju, koji su omogućili rađanje joge kakvu poznajemo. I zaista, savremena joga je jedinstven primer istinski globalne inovacije, u kojoj su istočne i zapadne prakse sjedinjene kako bi proizvele nešto što je cenjeno i poštovano širom sveta. Bez obzira da li se radi o drevnom, srednjovekovnom ili modernom hinduizmu, on nema nikakva specijalna prava nad jogom. Tvrditi suprotno nije samo drsko, već jednostavno nije istina. 

Mira Nanda / foto: N. Pešić

＊Mira Nanda je filozof i autorka knjige “The God Market: How globalization is making India more Hindu”.